Etaamb.openjustice.be
Meertalige weergave van Ministerieel Besluit van 04/03/2019
← Terug naar "Ministerieel besluit tot vastlegging van de erkenningsvoorwaarden voor de software die door de stemopnemingsbureaus voor de elektronische stemmentelling gebruikt wordt bij de verkiezingen van het Europees Parlement, de Kamer van Volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Waals Parlement, het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Brusselse leden van het Vlaams Parlement en het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap "
Ministerieel besluit tot vastlegging van de erkenningsvoorwaarden voor de software die door de stemopnemingsbureaus voor de elektronische stemmentelling gebruikt wordt bij de verkiezingen van het Europees Parlement, de Kamer van Volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Waals Parlement, het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Brusselse leden van het Vlaams Parlement en het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap Ministerieel besluit tot vastlegging van de erkenningsvoorwaarden voor de software die door de stemopnemingsbureaus voor de elektronische stemmentelling gebruikt wordt bij de verkiezingen van het Europees Parlement, de Kamer van Volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Waals Parlement, het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Brusselse leden van het Vlaams Parlement en het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap
FEDERALE OVERHEIDSDIENST BINNENLANDSE ZAKEN FEDERALE OVERHEIDSDIENST BINNENLANDSE ZAKEN
4 MAART 2019. - Ministerieel besluit tot vastlegging van de 4 MAART 2019. - Ministerieel besluit tot vastlegging van de
erkenningsvoorwaarden voor de software die door de erkenningsvoorwaarden voor de software die door de
stemopnemingsbureaus voor de elektronische stemmentelling gebruikt stemopnemingsbureaus voor de elektronische stemmentelling gebruikt
wordt bij de verkiezingen van het Europees Parlement, de Kamer van wordt bij de verkiezingen van het Europees Parlement, de Kamer van
Volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Waals Parlement, Volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Waals Parlement,
het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Brusselse het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Brusselse
leden van het Vlaams Parlement en het Parlement van de Duitstalige leden van het Vlaams Parlement en het Parlement van de Duitstalige
Gemeenschap Gemeenschap
De Minister van Veiligheid en Binnenlandse Zaken, De Minister van Veiligheid en Binnenlandse Zaken,
Gelet op artikel 165, vierde lid, van het Kieswetboek, gewijzigd door Gelet op artikel 165, vierde lid, van het Kieswetboek, gewijzigd door
de wet van 19 april 2018; de wet van 19 april 2018;
Gelet op de wetten op de Raad van State, gecoördineerd op 12 januari Gelet op de wetten op de Raad van State, gecoördineerd op 12 januari
1973, inzonderheid op artikel 3, § 1, eerste lid; 1973, inzonderheid op artikel 3, § 1, eerste lid;
Gelet op de dringendheid; Gelet op de dringendheid;
Overwegende dat de indiening van de kandidaturen voor de gelijktijdige Overwegende dat de indiening van de kandidaturen voor de gelijktijdige
verkiezingen van 26 mei 2019 van het Europees Parlement, de Kamer van verkiezingen van 26 mei 2019 van het Europees Parlement, de Kamer van
Volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Waals Parlement, Volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Waals Parlement,
het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Brusselse het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, de Brusselse
leden van het Vlaams Parlement en het Parlement van de Duitstalige leden van het Vlaams Parlement en het Parlement van de Duitstalige
Gemeenschap vastgelegd werd op vrijdag 29 maart 2019 en zaterdag 30 Gemeenschap vastgelegd werd op vrijdag 29 maart 2019 en zaterdag 30
maart 2019; dat derhalve onmiddellijk de erkenningsvoorwaarden bepaald maart 2019; dat derhalve onmiddellijk de erkenningsvoorwaarden bepaald
moeten worden voor de software die door de stemopnemingsbureaus voor moeten worden voor de software die door de stemopnemingsbureaus voor
de elektronische stemmentelling gebruikt wordt bij die verkiezingen, de elektronische stemmentelling gebruikt wordt bij die verkiezingen,
Besluit : Besluit :

Artikel 1.De in artikel 165, vierde lid, van het Kieswetboek bedoelde

Artikel 1.De in artikel 165, vierde lid, van het Kieswetboek bedoelde
software die door de stemopnemingsbureaus gebruikt wordt voor de software die door de stemopnemingsbureaus gebruikt wordt voor de
elektronische stemmentelling, mag een positief advies krijgen van een elektronische stemmentelling, mag een positief advies krijgen van een
instantie, daartoe door de Koning erkend bij een in Ministerraad instantie, daartoe door de Koning erkend bij een in Ministerraad
overlegd besluit, als ze voldoet aan de voorwaarden opgesomd in overlegd besluit, als ze voldoet aan de voorwaarden opgesomd in
artikel 2 van dit besluit. artikel 2 van dit besluit.

Art. 2.Het systeem zorgt voor het tellen van de stembiljetten

Art. 2.Het systeem zorgt voor het tellen van de stembiljetten
afkomstig van de papieren stembureaus. afkomstig van de papieren stembureaus.
A. Algemeen A. Algemeen
Er zijn verschillende verkiezingen mogelijk: Er zijn verschillende verkiezingen mogelijk:
- Georganiseerd door de federale overheid: - Georganiseerd door de federale overheid:
* Europese verkiezingen; * Europese verkiezingen;
* Federale verkiezingen; * Federale verkiezingen;
* Regionale verkiezingen voor: * Regionale verkiezingen voor:
> het Vlaams Parlement; > het Vlaams Parlement;
> het Waals parlement; > het Waals parlement;
> het Brussels Hoofdstedelijk Parlement; > het Brussels Hoofdstedelijk Parlement;
> het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap; > het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap;
Het systeem moet al deze verkiezingen ondersteunen evenals alle Het systeem moet al deze verkiezingen ondersteunen evenals alle
mogelijke combinaties van 2 of meerdere verkiezingen tegelijk behorend mogelijke combinaties van 2 of meerdere verkiezingen tegelijk behorend
tot een zelfde organiserende overheid via het configureren van tot een zelfde organiserende overheid via het configureren van
parameters, bijvoorbeeld Europese, federale en regionale verkiezingen parameters, bijvoorbeeld Europese, federale en regionale verkiezingen
of federale verkiezingen en regionale verkiezingen voor het Vlaams of federale verkiezingen en regionale verkiezingen voor het Vlaams
Parlement voor de federale overheid. Parlement voor de federale overheid.
Per telbureau zal er slechts één soort verkiezing worden geteld. Per telbureau zal er slechts één soort verkiezing worden geteld.
Achtergrondinformatie, de huidige procedure voor het manueel tellen Achtergrondinformatie, de huidige procedure voor het manueel tellen
voor de verkiezingen georganiseerd door de federale overheid: Per voor de verkiezingen georganiseerd door de federale overheid: Per
telbureau worden de papieren stembiljetten van één of meerdere telbureau worden de papieren stembiljetten van één of meerdere
stembureaus verzameld (normaal 3 stembureaus = maximaal 2400 stembureaus verzameld (normaal 3 stembureaus = maximaal 2400
stembiljetten). Hier worden ze gemengd, op een stapel gelegd en stembiljetten). Hier worden ze gemengd, op een stapel gelegd en
geteld. Daarna worden er 3 stapels gemaakt: de geldige stembiljetten; geteld. Daarna worden er 3 stapels gemaakt: de geldige stembiljetten;
de ongeldige of blanco stembiljetten; de onduidelijke stembiljetten. de ongeldige of blanco stembiljetten; de onduidelijke stembiljetten.
Elk onduidelijk stembiljet wordt door het volledige telbureau bekeken Elk onduidelijk stembiljet wordt door het volledige telbureau bekeken
en beoordeeld (eventueel d.m.v. stemming) en worden dan toegevoegd aan en beoordeeld (eventueel d.m.v. stemming) en worden dan toegevoegd aan
de stapel met de geldige stembiljetten of de stapel met de ongeldige de stapel met de geldige stembiljetten of de stapel met de ongeldige
en blanco stembiljetten. Zo blijven er nog slechts 2 stapels over. De en blanco stembiljetten. Zo blijven er nog slechts 2 stapels over. De
ongeldige of blanco stembiljetten worden geteld. Het aantal wordt ongeldige of blanco stembiljetten worden geteld. Het aantal wordt
genoteerd op het voorziene formulier. genoteerd op het voorziene formulier.
De geldige stembiljetten worden per partij onderverdeeld in 4 De geldige stembiljetten worden per partij onderverdeeld in 4
subcategorieën (SC): stembiljetten met enkel lijststemmen (SC1); subcategorieën (SC): stembiljetten met enkel lijststemmen (SC1);
stembiljetten voor alleen kandidaat-titularis(sen) (SC2); stembiljetten voor alleen kandidaat-titularis(sen) (SC2);
stembiljetten voor kandidaat-titularis(sen) en kandidaat-opvolger(s) stembiljetten voor kandidaat-titularis(sen) en kandidaat-opvolger(s)
(indien van toepassing) (SC3); stembiljetten voor alleen (indien van toepassing) (SC3); stembiljetten voor alleen
kandidaat-opvolger(s) (indien van toepassing) (SC4). kandidaat-opvolger(s) (indien van toepassing) (SC4).
De 4 stapels worden stem per stem nagekeken en elke stem wordt De 4 stapels worden stem per stem nagekeken en elke stem wordt
toegevoegd bij de gekozen partij, kandidaat of opvolger op het toegevoegd bij de gekozen partij, kandidaat of opvolger op het
voorziene formulier. voorziene formulier.
Na de telling gebeuren er volgende controles: Na de telling gebeuren er volgende controles:
o het aantal opgenomen stemmen en de overeenkomst tussen de o het aantal opgenomen stemmen en de overeenkomst tussen de
subcategorieën (SC) voor elke lijst: aantal stembiljetten met enkel subcategorieën (SC) voor elke lijst: aantal stembiljetten met enkel
lijststemmen (SC1); aantal stembiljetten voor alleen lijststemmen (SC1); aantal stembiljetten voor alleen
kandidaat-titularis(sen) (SC2); aantal stembiljetten voor kandidaat-titularis(sen) (SC2); aantal stembiljetten voor
kandidaat-titularis(sen) en kandidaat-opvolger(s) (indien van kandidaat-titularis(sen) en kandidaat-opvolger(s) (indien van
toepassing) (SC3); aantal stembiljetten voor alleen toepassing) (SC3); aantal stembiljetten voor alleen
kandidaat-opvolger(s) (indien van toepassing) (SC4); stemcijfer van de kandidaat-opvolger(s) (indien van toepassing) (SC4); stemcijfer van de
lijst (CE) lijst (CE)
o het stemcijfer van de lijst moet gelijk zijn aan de som van de vier o het stemcijfer van de lijst moet gelijk zijn aan de som van de vier
subcategorieën (CE = SC1 + SC2 + SC3 + SC4). subcategorieën (CE = SC1 + SC2 + SC3 + SC4).
o Voor de naamstemmen: De som van de uitgebrachte stemmen voor de o Voor de naamstemmen: De som van de uitgebrachte stemmen voor de
kandidaat-titularissen moet, wat deze lijst betreft, gelijk zijn aan kandidaat-titularissen moet, wat deze lijst betreft, gelijk zijn aan
het totaal uitgebrachte stemmen voor de kandidaat-titularissen; De som het totaal uitgebrachte stemmen voor de kandidaat-titularissen; De som
van de uitgebrachte stemmen voor de kandidaat-opvolgers moet, wat deze van de uitgebrachte stemmen voor de kandidaat-opvolgers moet, wat deze
lijst betreft, gelijk zijn aan het totaal uitgebrachte stemmen voor de lijst betreft, gelijk zijn aan het totaal uitgebrachte stemmen voor de
kandidaat-opvolgers; Het totaal van de stemmen voor de titularissen kandidaat-opvolgers; Het totaal van de stemmen voor de titularissen
moet gelijk zijn aan of groter zijn dan de som van het totaal van de moet gelijk zijn aan of groter zijn dan de som van het totaal van de
stembiljetten voor enkel titularissen (SC2) en van het totaal aantal stembiljetten voor enkel titularissen (SC2) en van het totaal aantal
stembiljetten voor titularissen en opvolgers (SC3); Het totaal aantal stembiljetten voor titularissen en opvolgers (SC3); Het totaal aantal
stemmen voor opvolgers moet gelijk zijn aan of groter zijn dan de som stemmen voor opvolgers moet gelijk zijn aan of groter zijn dan de som
van het totaal aantal stembiljetten met enkel een stem voor opvolgers van het totaal aantal stembiljetten met enkel een stem voor opvolgers
(SC4) en van het totaal aantal stembiljetten voor titularissen en (SC4) en van het totaal aantal stembiljetten voor titularissen en
opvolgers (SC3). opvolgers (SC3).
Deze procedures moeten niet volledig behouden blijven en mogen worden Deze procedures moeten niet volledig behouden blijven en mogen worden
aangepast in functie van het telhulpsysteem. Uiteindelijk moet er een aangepast in functie van het telhulpsysteem. Uiteindelijk moet er een
tabel per partij met de 4 subcategorieën worden opgemaakt met het tabel per partij met de 4 subcategorieën worden opgemaakt met het
aantal stemmen van elke kandidaat/opvolger. aantal stemmen van elke kandidaat/opvolger.
B. Beschrijving van het systeem B. Beschrijving van het systeem
De voorzitter van het telbureau ontvangt een gegevensdrager (vb. De voorzitter van het telbureau ontvangt een gegevensdrager (vb.
USB-stick) met daarop alle kandidaten. Aan de hand van een USB-stick) met daarop alle kandidaten. Aan de hand van een
authenticatie (username en wachtwoord) wordt het juiste telbureau met authenticatie (username en wachtwoord) wordt het juiste telbureau met
de juiste kandidaten opgeladen. Deze gegevensdrager wordt ook gebruikt de juiste kandidaten opgeladen. Deze gegevensdrager wordt ook gebruikt
als output van het telhulpsysteem en als input voor het systeem als output van het telhulpsysteem en als input voor het systeem
Martine (doorsturen van de resultaten in het hoofdbureau). Deze Martine (doorsturen van de resultaten in het hoofdbureau). Deze
gegevensdrager moet dus leesbaar zijn op alle meest gebruikelijke gegevensdrager moet dus leesbaar zijn op alle meest gebruikelijke
platformen (o.a. Windows).De software en OS mag mee met de interface platformen (o.a. Windows).De software en OS mag mee met de interface
worden opgeladen of reeds aanwezig zijn op het systeem zelf, maar de worden opgeladen of reeds aanwezig zijn op het systeem zelf, maar de
leverancier moet garanties kunnen geven dat de juiste versie leverancier moet garanties kunnen geven dat de juiste versie
(gecontroleerd door een erkend adviesorgaan) van de software en OS (gecontroleerd door een erkend adviesorgaan) van de software en OS
(incl. drivers) gebruikt wordt in de telbureaus. Als output moet deze (incl. drivers) gebruikt wordt in de telbureaus. Als output moet deze
interface het volgende bevatten: Elke individuele stem in EML-formaat interface het volgende bevatten: Elke individuele stem in EML-formaat
dat digitaal ondertekend is; De resultatenbestanden in EML-formaat die dat digitaal ondertekend is; De resultatenbestanden in EML-formaat die
digitaal ondertekend zijn; Het PV in pdf-formaat dat digitaal digitaal ondertekend zijn; Het PV in pdf-formaat dat digitaal
ondertekend is ondertekend is
Als bijkomende integriteitsgarantie van de gegevensdrager wordt er een Als bijkomende integriteitsgarantie van de gegevensdrager wordt er een
controlegetal berekend op de resultatenbestanden en wordt dit controlegetal berekend op de resultatenbestanden en wordt dit
weergegeven op het scherm van het telhulpsysteem. Dit controlegetal weergegeven op het scherm van het telhulpsysteem. Dit controlegetal
moet worden overgenomen op het daartoe voorziene formulier. Dit moet worden overgenomen op het daartoe voorziene formulier. Dit
controlegetal wordt samen met een hashcode op het geheel van de controlegetal wordt samen met een hashcode op het geheel van de
bestanden opgenomen in het PV. bestanden opgenomen in het PV.
Als basisvereiste wordt er gevraagd om: Als basisvereiste wordt er gevraagd om:
1. een dubbele input/telling te voorzien als controle; 1. een dubbele input/telling te voorzien als controle;
2. de resultaten van de 2 inputs/tellingen te vergelijken met de 2. de resultaten van de 2 inputs/tellingen te vergelijken met de
geregistreerde/getelde stemmen. Indien er een verschil is, worden de geregistreerde/getelde stemmen. Indien er een verschil is, worden de
stembiljetten door het hele bureau gecontroleerd en gevalideerd in het stembiljetten door het hele bureau gecontroleerd en gevalideerd in het
systeem. systeem.
Het nummeren van de stembiljetten is toegelaten, maar deze nummering Het nummeren van de stembiljetten is toegelaten, maar deze nummering
moet opnieuw kunnen verwijderd worden. moet opnieuw kunnen verwijderd worden.
Een variante mag enkel betrekking hebben op de methode voor Een variante mag enkel betrekking hebben op de methode voor
vergelijking van de stemmen tussen de 2 inputs/tellingen. Alle vergelijking van de stemmen tussen de 2 inputs/tellingen. Alle
voorschriften van het bestek moeten nageleefd worden. voorschriften van het bestek moeten nageleefd worden.
C. Aanmaakprocedure door de organiserende overheid C. Aanmaakprocedure door de organiserende overheid
Tijdens de aanmaakprocedure van de gegevensdragers kan er gebruik Tijdens de aanmaakprocedure van de gegevensdragers kan er gebruik
gemaakt worden van aanmaakapparatuur om één master interface aan te gemaakt worden van aanmaakapparatuur om één master interface aan te
maken. Deze master interface wordt gekopieerd in voldoende aantal om maken. Deze master interface wordt gekopieerd in voldoende aantal om
alle telbureaus beveiligd en afzonderlijk te kunnen opstarten. alle telbureaus beveiligd en afzonderlijk te kunnen opstarten.
Deze aanmaakprocedure moet voor alle telbureaus tezamen kunnen Deze aanmaakprocedure moet voor alle telbureaus tezamen kunnen
uitgevoerd worden op maximaal 2 uur geen rekening gehouden met uitgevoerd worden op maximaal 2 uur geen rekening gehouden met
menselijke handelingen. menselijke handelingen.
Alle importgegevens, zoals de telbureaus en de kandidatenlijsten, Alle importgegevens, zoals de telbureaus en de kandidatenlijsten,
moeten in batch kunnen verwerkt worden. moeten in batch kunnen verwerkt worden.
De aanmaakprocedure voorziet in de aanmaak en het gebruik van een De aanmaakprocedure voorziet in de aanmaak en het gebruik van een
Public Key Infrastructuur (PKI) om cryptografische sleutels te Public Key Infrastructuur (PKI) om cryptografische sleutels te
genereren voor de telbureaus. Per telsysteem zal een uniek sleutelpaar genereren voor de telbureaus. Per telsysteem zal een uniek sleutelpaar
gemaakt worden, samen met een certificaat. Op basis van deze PKI moet gemaakt worden, samen met een certificaat. Op basis van deze PKI moet
het mogelijk zijn om de integriteit van de digitale resultaten van de het mogelijk zijn om de integriteit van de digitale resultaten van de
telbureaus te controleren. telbureaus te controleren.
De volgende vereisten moeten hierbij ingevuld worden: De volgende vereisten moeten hierbij ingevuld worden:
1) De PKI (hardware, software en procedures) wordt opgeleverd als 1) De PKI (hardware, software en procedures) wordt opgeleverd als
onderdeel van de aanmaakprocedure en wordt enkel onder controle (en op onderdeel van de aanmaakprocedure en wordt enkel onder controle (en op
systemen) van de organiserende overheid gebruikt. systemen) van de organiserende overheid gebruikt.
2) De private sleutels per telhulpsysteem worden versleuteld 2) De private sleutels per telhulpsysteem worden versleuteld
opgeslagen op de master gegevensdrager. Deze kunnen enkel opgeslagen op de master gegevensdrager. Deze kunnen enkel
gedecrypteerd en gebruikt worden in de telbureaus. Hiervoor wordt een gedecrypteerd en gebruikt worden in de telbureaus. Hiervoor wordt een
apart paswoord per telbureau gemaakt, dat op een aparte manier wordt apart paswoord per telbureau gemaakt, dat op een aparte manier wordt
doorgestuurd (bv. Een verzegelde enveloppe). doorgestuurd (bv. Een verzegelde enveloppe).
3) Het telsysteem gebruikt deze cryptografische sleutels om de 3) Het telsysteem gebruikt deze cryptografische sleutels om de
telresultaten digitaal te tekenen, waardoor het mogelijk moet zijn om telresultaten digitaal te tekenen, waardoor het mogelijk moet zijn om
de integriteit en authenticiteit van de telresultaten te controleren. de integriteit en authenticiteit van de telresultaten te controleren.
4) De oplossing levert ook een Certificate Authority (CA), waarmee 4) De oplossing levert ook een Certificate Authority (CA), waarmee
digitaal getekende telresultaten (in PDF en/of EML formaat) digitaal getekende telresultaten (in PDF en/of EML formaat)
gevalideerd worden. gevalideerd worden.
5) De bijgeleverde procedure voorziet in duidelijke instructies hoe de 5) De bijgeleverde procedure voorziet in duidelijke instructies hoe de
private sleutel van de root en/of sub-CA moet beveiligd worden (o.a. private sleutel van de root en/of sub-CA moet beveiligd worden (o.a.
off-line opslag en back-up hiervan). off-line opslag en back-up hiervan).
6) De voorgestelde oplossing maakt gebruikt van standaarden zoals bv. 6) De voorgestelde oplossing maakt gebruikt van standaarden zoals bv.
X.509 voor de certificaten en publiek gekende en betrouwbare X.509 voor de certificaten en publiek gekende en betrouwbare
cryptografische algoritmes zoals bv. RSA of ECC voor de cryptografische algoritmes zoals bv. RSA of ECC voor de
versleutelingen. versleutelingen.
D. Compatibiliteit D. Compatibiliteit
Het systeem is compatibel met het systeem voor de totalisatie en het Het systeem is compatibel met het systeem voor de totalisatie en het
doorsturen van de resultaten (Martine). doorsturen van de resultaten (Martine).
Als output moet elk telsysteem het volgende voorzien: Als output moet elk telsysteem het volgende voorzien:
- Elke individuele stem in EML-formaat dat digitaal ondertekend is - Elke individuele stem in EML-formaat dat digitaal ondertekend is
- De resultatenbestanden in EML-formaat die digitaal ondertekend zijn - De resultatenbestanden in EML-formaat die digitaal ondertekend zijn
- Het PV in pdf-formaat dat digitaal ondertekend is - Het PV in pdf-formaat dat digitaal ondertekend is
Het digitale verslag met de resultaten moeten digitaal getekend worden Het digitale verslag met de resultaten moeten digitaal getekend worden
met de private sleutel van het telhulpsysteem (hiervoor zijn unieke met de private sleutel van het telhulpsysteem (hiervoor zijn unieke
sleutels per telbureau aanwezig op de master interface). sleutels per telbureau aanwezig op de master interface).
E. Wetgeving E. Wetgeving
Het systeem moet steeds voldoen aan de kieswetgeving en de Het systeem moet steeds voldoen aan de kieswetgeving en de
taalwetgeving. taalwetgeving.
Het systeem moet politiek neutraal zijn. Het gebruik van kleuren is Het systeem moet politiek neutraal zijn. Het gebruik van kleuren is
toegelaten, maar de administratie mag steeds vragen om de lay-out toegelaten, maar de administratie mag steeds vragen om de lay-out
gratis bij te sturen. gratis bij te sturen.
De correctheid van de taal en het gebruik van de juiste taal in elke De correctheid van de taal en het gebruik van de juiste taal in elke
regio moet gerespecteerd worden, in het bijzonder in de gemeenten met regio moet gerespecteerd worden, in het bijzonder in de gemeenten met
faciliteiten. faciliteiten.
F. Niet-Functionele Vereisten F. Niet-Functionele Vereisten
Niet alleen moet de toepassing gebruiksvriendelijk zijn en voldoen aan Niet alleen moet de toepassing gebruiksvriendelijk zijn en voldoen aan
de recentste veiligheidsvereisten. de recentste veiligheidsvereisten.
Gebruiksvriendelijkheid en performantie Gebruiksvriendelijkheid en performantie
* Eén telhulpsysteem moet door 1 persoon binnen 10 minuten opgesteld * Eén telhulpsysteem moet door 1 persoon binnen 10 minuten opgesteld
en afgebouwd kunnen worden. Dit is inclusief de tijd die nodig is om en afgebouwd kunnen worden. Dit is inclusief de tijd die nodig is om
het systeem uit de verpakking te halen en weer in te pakken. het systeem uit de verpakking te halen en weer in te pakken.
* Het telhulpsysteem moet binnen 1 minuut opgestart zijn tot het * Het telhulpsysteem moet binnen 1 minuut opgestart zijn tot het
inlogscherm. inlogscherm.
* Het telhulpsysteem moet de configuratie van de USB stick binnen de 1 * Het telhulpsysteem moet de configuratie van de USB stick binnen de 1
minuut inlezen en verwerken tot het startscherm van de applicatie. De minuut inlezen en verwerken tot het startscherm van de applicatie. De
vooruitgang hiervan dient visueel te volgen zijn. vooruitgang hiervan dient visueel te volgen zijn.
* De toepassing moeten ergonomisch zijn en eenvoudig en logisch zijn * De toepassing moeten ergonomisch zijn en eenvoudig en logisch zijn
in gebruik. in gebruik.
* De geleverde toepassingen moeten intuïtief zonder extra hulp kunnen * De geleverde toepassingen moeten intuïtief zonder extra hulp kunnen
worden gebruikt. worden gebruikt.
* Bij de verschillende velden die moeten ingevuld worden, wordt er * Bij de verschillende velden die moeten ingevuld worden, wordt er
automatisch een begeleidende tekst weergegeven wanneer hierop geklikt automatisch een begeleidende tekst weergegeven wanneer hierop geklikt
wordt. wordt.
* Voor meldingen van het stemhulpsysteem geldt: * Voor meldingen van het stemhulpsysteem geldt:
o Statusmeldingen moeten visueel worden weergegeven. o Statusmeldingen moeten visueel worden weergegeven.
o Foutmeldingen moeten worden geformuleerd in begrijpelijke o Foutmeldingen moeten worden geformuleerd in begrijpelijke
processtappen zodat de gebruiker weet wat er moet gebeuren. processtappen zodat de gebruiker weet wat er moet gebeuren.
o Uit de melding moet eenduidig blijken of een probleem door een o Uit de melding moet eenduidig blijken of een probleem door een
handeling van het telbureau is te verhelpen dan wel dat een helpdesk handeling van het telbureau is te verhelpen dan wel dat een helpdesk
moet worden ingeschakeld. moet worden ingeschakeld.
o De urgentie moet eenduidig uit de melding blijken, bijvoorbeeld door o De urgentie moet eenduidig uit de melding blijken, bijvoorbeeld door
kleuren te gebruiken. kleuren te gebruiken.
* De responsetijden van het telhulpsysteem zijn: * De responsetijden van het telhulpsysteem zijn:
o Maximum 0,1 seconde bij manipulatie van een object in een scherm. o Maximum 0,1 seconde bij manipulatie van een object in een scherm.
o Maximum 1 seconde bij de overgang naar een volgende stap in het o Maximum 1 seconde bij de overgang naar een volgende stap in het
telproces. telproces.
* Het telhulpsysteem moet de uitslagen op de USB stick binnen de 5 * Het telhulpsysteem moet de uitslagen op de USB stick binnen de 5
minuten wegschrijven. De vooruitgang hiervan dient visueel te volgen minuten wegschrijven. De vooruitgang hiervan dient visueel te volgen
zijn. zijn.
Beveiliging Beveiliging
Algemeen voorziet de aanbieder de nodige beveiligingsmaatregels om Algemeen voorziet de aanbieder de nodige beveiligingsmaatregels om
beveiligingsincidenten te voorkomen, detecteren en mitigeren. beveiligingsincidenten te voorkomen, detecteren en mitigeren.
Organisatie Organisatie
* De leverancier werkt op basis van een te vermelden * De leverancier werkt op basis van een te vermelden
informatiebeveiligingsraamwerk (gebaseerd op ISO27K, COBIT of een informatiebeveiligingsraamwerk (gebaseerd op ISO27K, COBIT of een
vergelijkbare internationale standaard). Dit raamwerk definieert onder vergelijkbare internationale standaard). Dit raamwerk definieert onder
meer de rollen & verantwoordelijkheden, beveiligingsmaatregelen en meer de rollen & verantwoordelijkheden, beveiligingsmaatregelen en
procedures. procedures.
* De leverancier heeft een incident response plan om adequaat op * De leverancier heeft een incident response plan om adequaat op
beveiligingsincidenten te reageren (in functie van incident beveiligingsincidenten te reageren (in functie van incident
classificatie) inclusief root-cause analyse en het uitwerken van classificatie) inclusief root-cause analyse en het uitwerken van
duurzame oplossingen. duurzame oplossingen.
* De leverancier heeft een informatiebeveiligingsverantwoordelijke die * De leverancier heeft een informatiebeveiligingsverantwoordelijke die
de compliance van het informatiebeveiligingsraamwerk en de de compliance van het informatiebeveiligingsraamwerk en de
beveiligingsaspecten van alle deliverables verzekert. beveiligingsaspecten van alle deliverables verzekert.
* Passende antecedentenonderzoek moet worden uitgevoerd voor alle * Passende antecedentenonderzoek moet worden uitgevoerd voor alle
medewerkers van de leverancier die betrokken zijn bij de verwerking medewerkers van de leverancier die betrokken zijn bij de verwerking
van de project gegevens. De leverancier garandeert de integriteit van van de project gegevens. De leverancier garandeert de integriteit van
zijn medewerkers en eventuele onderaannemers, en garandeert dat alle zijn medewerkers en eventuele onderaannemers, en garandeert dat alle
medewerkers adequate beveiligingsopleidingen gevolgd hebben. medewerkers adequate beveiligingsopleidingen gevolgd hebben.
* Een data protectie officer wordt aangesteld door de leverancier om * Een data protectie officer wordt aangesteld door de leverancier om
de gegevensbescherming te waarborgen. de gegevensbescherming te waarborgen.
* De leverancier heeft een te vermelden aantoonbaar veilig ontwikkel * De leverancier heeft een te vermelden aantoonbaar veilig ontwikkel
raamwerk (gebaseerd op OWASP SAMM, BSIMM of een vergelijkbare raamwerk (gebaseerd op OWASP SAMM, BSIMM of een vergelijkbare
internationale best practice) voor de ontwikkeling en operationele internationale best practice) voor de ontwikkeling en operationele
uitbating van betrouwbare software. uitbating van betrouwbare software.
Softwareontwikkeling Softwareontwikkeling
* Software kwetsbaarheden worden zo vroeg mogelijk tijdens de * Software kwetsbaarheden worden zo vroeg mogelijk tijdens de
ontwikkelcyclus geïdentificeerd en opgelost. ontwikkelcyclus geïdentificeerd en opgelost.
* Een te vermelden betrouwbaar software buildproces wordt gebruikt die * Een te vermelden betrouwbaar software buildproces wordt gebruikt die
de geleverde software compileert en linkt van alle bronbestanden. Dit de geleverde software compileert en linkt van alle bronbestanden. Dit
omvat een methode voor het verifiëren van de integriteit van de omvat een methode voor het verifiëren van de integriteit van de
software. software.
* Strikt gescheiden omgevingen worden gebruikt voor ontwikkeling, * Strikt gescheiden omgevingen worden gebruikt voor ontwikkeling,
testen, acceptatie, opleiding en productie. testen, acceptatie, opleiding en productie.
* De geleverde software bevat geen kwaadaardige code, zoals viruses, * De geleverde software bevat geen kwaadaardige code, zoals viruses,
worms, time bombs, back doors, Trojan horses of Easter eggs. worms, time bombs, back doors, Trojan horses of Easter eggs.
* De leverancier zal - als onderdeel van een analyse fase - * De leverancier zal - als onderdeel van een analyse fase -
gedetailleerde beveiligingsvereisten voor de software uitwerken en gedetailleerde beveiligingsvereisten voor de software uitwerken en
documenteren. Deze zullen de beveiligingsmechanismes en veilig design documenteren. Deze zullen de beveiligingsmechanismes en veilig design
patterns beschrijven en hoe deze in de aangeboden oplossing worden patterns beschrijven en hoe deze in de aangeboden oplossing worden
geïmplementeerd. geïmplementeerd.
* Gebruikte software componenten van derde partijen (inclusief open * Gebruikte software componenten van derde partijen (inclusief open
source software) moeten ook aan deze vereisten voldoen. source software) moeten ook aan deze vereisten voldoen.
* De OS wordt hardened volgens de laatste best-practices van de OS * De OS wordt hardened volgens de laatste best-practices van de OS
leverancier: leverancier:
o De integriteit van het OS wordt gegarandeerd door het gebruik van o De integriteit van het OS wordt gegarandeerd door het gebruik van
Trusted Platform Module (TPM) op de gebruikte hardware. Trusted Platform Module (TPM) op de gebruikte hardware.
o De minimum software wordt geïnstalleerd, en alle onnodige software o De minimum software wordt geïnstalleerd, en alle onnodige software
of modules en voorbeeld bestanden worden verwijderd. of modules en voorbeeld bestanden worden verwijderd.
o Alleen de nodige services of daemons worden opgezet o Alleen de nodige services of daemons worden opgezet
o De standaard credentials worden veranderd o De standaard credentials worden veranderd
* Alle geleverde software (inclusief OS en software van derde * Alle geleverde software (inclusief OS en software van derde
partijen) zullen op regelmatige basis up to date gebracht worden naar partijen) zullen op regelmatige basis up to date gebracht worden naar
de meest recente versies om kwetsbaarheden op te lossen of te de meest recente versies om kwetsbaarheden op te lossen of te
voorkomen. De administraties worden steeds op de hoogte gesteld voorkomen. De administraties worden steeds op de hoogte gesteld
wanneer bepaalde wijzigingen noodzakelijk zijn en krijgen een wanneer bepaalde wijzigingen noodzakelijk zijn en krijgen een
gedetailleerde beschrijving van het risico en de voorgestelde gedetailleerde beschrijving van het risico en de voorgestelde
oplossing. oplossing.
* Vanuit de applicatie wordt een security log gegenereerd en * Vanuit de applicatie wordt een security log gegenereerd en
opgeslagen lokaal en op de USB stick. opgeslagen lokaal en op de USB stick.
* Security logging omvat minimaal volgende elementen: * Security logging omvat minimaal volgende elementen:
o Tijdstip (in UTC) o Tijdstip (in UTC)
o systeem naam van de betrokken systemen o systeem naam van de betrokken systemen
o Identiteit gebruiker o Identiteit gebruiker
o Severity level o Severity level
o Detail van het event. o Detail van het event.
* Volgende security events moeten minimaal gelogd worden in een * Volgende security events moeten minimaal gelogd worden in een
security log: security log:
o Succesvol /mislukte login - logout o Succesvol /mislukte login - logout
o Uitzonderingen (exceptions) in de applicaties o Uitzonderingen (exceptions) in de applicaties
* Security logs moeten bewaard worden tot de verkiezingen officieel * Security logs moeten bewaard worden tot de verkiezingen officieel
zijn goedgekeurd door de bevoegde instantie. zijn goedgekeurd door de bevoegde instantie.
Testen veilige software Testen veilige software
De leverancier zal minstens volgende testen voorzien als onderdeel van De leverancier zal minstens volgende testen voorzien als onderdeel van
een veilig ontwikkelproces voor de geleverde software: een veilig ontwikkelproces voor de geleverde software:
* De beveiligingstesten moeten een correcte werking van de * De beveiligingstesten moeten een correcte werking van de
beveiligingsvereisten testen alsook het ontbreken van veel voorkomende beveiligingsvereisten testen alsook het ontbreken van veel voorkomende
software gebreken. software gebreken.
* De beveiligingstesten moeten onder meer statische en dynamische * De beveiligingstesten moeten onder meer statische en dynamische
beveiligingstesten omvatten. De uitkomst van deze testen moet samen beveiligingstesten omvatten. De uitkomst van deze testen moet samen
met een beschrijving in een testrapport, meege leverd worden bij elke met een beschrijving in een testrapport, meege leverd worden bij elke
release van de software. release van de software.
* Beveiligingstesten zijn steeds onderdeel van de acceptatie testen * Beveiligingstesten zijn steeds onderdeel van de acceptatie testen
voor dit bestek. De geleverde software kan enkel geaccepteerd worden voor dit bestek. De geleverde software kan enkel geaccepteerd worden
als alle gevonden beveiligingskwetsbaarheden zijn opgelost of door de als alle gevonden beveiligingskwetsbaarheden zijn opgelost of door de
opdrachtgevers aanvaard als risico's. opdrachtgevers aanvaard als risico's.
* De opdrachtgever heeft steeds het recht om de geleverde software te * De opdrachtgever heeft steeds het recht om de geleverde software te
onderwerpen aan beveiligingstesten door een derde partij. De onderwerpen aan beveiligingstesten door een derde partij. De
leverancier zal hiervoor de nodige ondersteuning beschikbaar maken aan leverancier zal hiervoor de nodige ondersteuning beschikbaar maken aan
de derde partij (bv. beschikbaar maken van de source code of een test de derde partij (bv. beschikbaar maken van de source code of een test
omgeving en het geven van de nodige toelichtingen). omgeving en het geven van de nodige toelichtingen).
Veilige hardware Veilige hardware
* De leverancier moet hardware gebruiken van een betrouwbare * De leverancier moet hardware gebruiken van een betrouwbare
leverancier. leverancier.
* De gebruikte hardware moet uitgerust zijn met een ingeschakelde * De gebruikte hardware moet uitgerust zijn met een ingeschakelde
Trusted Platform Module (TPM) dat voldoet aan de meest recente Trusted Platform Module (TPM) dat voldoet aan de meest recente
vereisten van de Trusted Computing Group1 (TCG). vereisten van de Trusted Computing Group1 (TCG).
* Ofwel wordt de gebruikte hardware éénmalig gebruikt voor de * Ofwel wordt de gebruikte hardware éénmalig gebruikt voor de
verkiezingen en nadien (na een veilig wisproces) hergebruikt voor verkiezingen en nadien (na een veilig wisproces) hergebruikt voor
andere doeleinden van de leverancier. Ofwel zal de leverancier de andere doeleinden van de leverancier. Ofwel zal de leverancier de
hardware zelf beveiligd opslaan tussen de verkiezingen (tot aan het hardware zelf beveiligd opslaan tussen de verkiezingen (tot aan het
einde van de looptijd van het contract). einde van de looptijd van het contract).
* Hardware wordt enkel met beveiligd en traceerbaar transport geleverd * Hardware wordt enkel met beveiligd en traceerbaar transport geleverd
en opgehaald in de telbureaus. en opgehaald in de telbureaus.
* De hardware voor het telhulpsysteem wordt geleverd in een afgesloten * De hardware voor het telhulpsysteem wordt geleverd in een afgesloten
en verzegelde transportbehuizing waarin de onderdelen vervoerd en en verzegelde transportbehuizing waarin de onderdelen vervoerd en
opgeslagen worden. Hierin zitten ook de verzegeling en de instructies opgeslagen worden. Hierin zitten ook de verzegeling en de instructies
om dit te laten ophalen door de leverancier. om dit te laten ophalen door de leverancier.
* De leverancier zorgt voor een veilige opslag van de hardware, * De leverancier zorgt voor een veilige opslag van de hardware,
hierbij worden de volgende maatregelen getroffen: hierbij worden de volgende maatregelen getroffen:
o De buitenkant van de locatie of het gebouw is voldoende solide en op o De buitenkant van de locatie of het gebouw is voldoende solide en op
voldoende wijze beschermd tegen toegang door onbevoegden (vb. solide voldoende wijze beschermd tegen toegang door onbevoegden (vb. solide
omheining, buitenmuren, buitendeuren, buitenramen, ...). omheining, buitenmuren, buitendeuren, buitenramen, ...).
o De toegang tot het gebouw en tot de opslagruimte wordt gecontroleerd o De toegang tot het gebouw en tot de opslagruimte wordt gecontroleerd
zodanig dat enkel bevoegde personen toegang krijgen (vb. permanente zodanig dat enkel bevoegde personen toegang krijgen (vb. permanente
bewaking, bemande receptie, badgesysteem, ...). bewaking, bemande receptie, badgesysteem, ...).
o Een beperkt aantal bevoegde medewerkers heeft fysiek toegang tot de o Een beperkt aantal bevoegde medewerkers heeft fysiek toegang tot de
opslagruimte. opslagruimte.
o Er is toegangscontrole en logging op basis van elektronische o Er is toegangscontrole en logging op basis van elektronische
toegangspassen. Logging hiervan wordt minstens 3 maanden bijgehouden. toegangspassen. Logging hiervan wordt minstens 3 maanden bijgehouden.
o Er zijn gepaste anti-inbraaksystemen geïnstalleerd waarvan de o Er zijn gepaste anti-inbraaksystemen geïnstalleerd waarvan de
effectieve werking op regelmatige tijdstippen getest wordt. effectieve werking op regelmatige tijdstippen getest wordt.
o Er is camera controle op de opslagruimte. Hiervan worden de beelden o Er is camera controle op de opslagruimte. Hiervan worden de beelden
minstens 1 maand bijgehouden. minstens 1 maand bijgehouden.
o De toegangslogs en camerabeelden kunnen door een 3e partij o De toegangslogs en camerabeelden kunnen door een 3e partij
gecontroleerd worden. gecontroleerd worden.
Onderhoudbaarheid Onderhoudbaarheid
* Tijdens de ontwikkelingen wordt er steeds afgetoetst of * Tijdens de ontwikkelingen wordt er steeds afgetoetst of
codekwaliteit meetbaar voldoet aan de norm voor onderhoudbaarheid codekwaliteit meetbaar voldoet aan de norm voor onderhoudbaarheid
conform de definities in ISO25010. conform de definities in ISO25010.
* De gebruikte programmeertalen zijn een gangbare combinatie van * De gebruikte programmeertalen zijn een gangbare combinatie van
Swift, Java, JavaScript, C# en/of HTML5. Swift, Java, JavaScript, C# en/of HTML5.
* De software heeft een goed gestructureerde en duidelijk leesbare * De software heeft een goed gestructureerde en duidelijk leesbare
broncode. Elke module bevat de nodige commentaar in het Engels die de broncode. Elke module bevat de nodige commentaar in het Engels die de
werking ervan verduidelijkt. werking ervan verduidelijkt.
* De broncode units (klassen, methodes) zijn klein waarbij het aantal * De broncode units (klassen, methodes) zijn klein waarbij het aantal
constructors beperkt is. constructors beperkt is.
* Functionaliteit wordt één keer geschreven en binnen de software * Functionaliteit wordt één keer geschreven en binnen de software
hergebruikt (geen copy/paste van code). hergebruikt (geen copy/paste van code).
* Interfaces in de code zijn beperkt en duidelijk. * Interfaces in de code zijn beperkt en duidelijk.
* Unit-testdekking is met statische analysetooling aantoonbaar > 80 %, * Unit-testdekking is met statische analysetooling aantoonbaar > 80 %,
gemeten als branch-coverage (aantal beslispaden dat is getest). Er gemeten als branch-coverage (aantal beslispaden dat is getest). Er
worden voldoende unittesten voorzien, zodat indien nodig in een vroege worden voldoende unittesten voorzien, zodat indien nodig in een vroege
fase kan worden bijgestuurd. fase kan worden bijgestuurd.
* Er worden geen verouderde libraries gebruikt of libraries waarbij er * Er worden geen verouderde libraries gebruikt of libraries waarbij er
zwakheden zijn vastgesteld. Om dat te borgen is een actief zwakheden zijn vastgesteld. Om dat te borgen is een actief
patchmanagement proces noodzakelijk. patchmanagement proces noodzakelijk.

Art. 3.Dit besluit treedt in werking op de dag dat het in het

Art. 3.Dit besluit treedt in werking op de dag dat het in het
Belgisch Staatsblad bekendgemaakt wordt. Belgisch Staatsblad bekendgemaakt wordt.
Brussel, 4 maart 2019. Brussel, 4 maart 2019.
P. DE CREM P. DE CREM
_______ _______
Nota Nota
1 https://trustedcomputinggroup.org 1 https://trustedcomputinggroup.org
^