← Terug naar "Omzendbrief betreffende de uitvoering van de milieuaansprakelijkheidsregeling "
Omzendbrief betreffende de uitvoering van de milieuaansprakelijkheidsregeling | Circulaire relative à la mise en oeuvre du régime de responsabilité environnementale |
---|---|
MINISTERIE VAN HET WAALSE GEWEST 6 MAART 2008. - Omzendbrief betreffende de uitvoering van de milieuaansprakelijkheidsregeling Deze omzendbrief strekt ertoe de uitvoering te verduidelijken van de | MINISTERE DE LA REGION WALLONNE 6 MARS 2008. - Circulaire relative à la mise en oeuvre du régime de responsabilité environnementale La présente circulaire a pour objet d'expliciter la mise en oeuvre du nouveau régime de la responsabilité environnementale résultant de la |
nieuwe milieuaansprakelijkheidsregeling voortvloeiend uit Deel VII - | Partie VII - Responsabilité environnementale en ce qui concerne la |
Milieuaansprakelijkheid met betrekking tot het voorkomen en herstellen | |
van milieuschade van Boek I van het Milieuwetboek, zoals ingevoegd bij | prévention et réparation des dommages environnementaux du Livre Ier du |
decreet van 22 november 2007. | Code de l'Environnement, telle qu'insérée par le décret du 22 novembre 2007. |
Dat decreet legt voor de milieuaansprakelijkheid een kader vast dat | Ce décret établit un cadre de responsabilité environnementale fondé |
berust op het veroorzakersprincipe, met het oog op het voorkomen en | sur le principe pollueur-payeur, en vue de prévenir et de réparer les |
herstellen van milieuschade. Daarmee wordt Richtlijn 2004/35/EG | dommages environnementaux. Il transpose de la sorte la Directive |
betreffende de milieuaansprakelijkheid omgezet. | 2004/35/CE sur la responsabilité environnementale. |
Na een bondig overzicht van de nieuwe regeling worden achtereenvolgens | Après une brève présentation du nouveau régime, seront successivement |
de rechten en plichten van elke actor, de procedures die bij elke stap | examinés les droits et devoirs de chaque acteur, les procédures |
van de regeling gelden, de heden beschikbare informatie over de staat | applicables aux différentes étapes du régime, les informations |
van de verschillende milieus en de koppelingen met de bestaande | actuellement disponibles sur l'état des différents milieux ainsi que |
wetgevingen besproken. Ten slotte worden de activiteiten van bijlage I | les articulations avec les législations existantes. En dernier lieu |
bij het decreetgevend deel van Boek I van het Milieuwetboek in een | sera présenté un tableau de référence des activités de l'annexe Ire de |
referentietabel voorgesteld. | la partie décrétale du Livre Ier du Code de l'Environnement. |
1. Inleiding | 1. Introduction |
Toepassingsgebied en aansprakelijkheidsregeling Het aansprakelijkheidsbeginsel geldt voor milieuschade en dreigende milieuschade wanneer ze voortvloeien uit beroepsactiviteiten, voor zover er een oorzakelijk verband gelegd kan worden tussen de schade en de activiteit waarvan sprake. Het decreet maakt een onderscheid tussen twee elkaar aanvullende toestanden die elk onder een aparte aansprakelijkheidsregeling vallen : enerzijds, onder de beroepsactiviteiten waarvan sprake in bijlage I bij het Milieuwetboek, het decreetgevend deel, en anderziijds, bij de andere beroepsactiviteiten. De eerste aansprakelijkheidsregeling geldt hoofdzakelijk voor landbouw- of industriële activiteiten die onder IPPC vallen, de activiteiten waarbij zware metalen in het water geloosd of in de lucht uitgestoten worden, voor de installaties die gevaarlijke chemische stoffen voortbrengen en op de activiteiten inzake afvalbeheer (meer bepaald de stortplaatsen en de verbrandingsinstallaties). Volgens die eerste regeling kan de uitbater aansprakelijk worden gesteld, al heeft hij zelf geen enkele fout begaan. De tweede aansprakelijkheidsregeling geldt voor alle andere | Champ d'application et régime de responsabilité Le principe de responsabilité s'applique aux dommages environnementaux et aux menaces imminentes de tels dommages lorsqu'ils résultent d'activités professionnelles, dès lors qu'il est possible d'établir un lien de causalité entre le dommage et l'activité en question. Le décret distingue alors deux situations complémentaires, auxquelles s'applique un régime de responsabilité distinct : d'une part, dans le cas d'activités professionnelles énumérées par l'annexe Ire du Code de l'Environnement, partie décrétale, et, d'autre part, dans le cas des autres activités professionnelles. Le premier régime de responsabilité s'applique principalement aux activités agricoles ou industrielles classées IPPC, aux activités rejetant des métaux lourds dans l'eau ou dans l'air, aux installations produisant des substances chimiques dangereuses ainsi qu'aux activités de gestion des déchets (notamment les décharges et les installations d'incinération). Selon ce premier régime, l'exploitant peut être tenu pour responsable même s'il n'a commis aucune faute. Le second régime de responsabilité s'applique à toutes les activités |
beroepsactiviteiten dan die waarvan sprake in bijlage I bij het | professionnelles autres que celles énumérées dans l'annexe Ire du Code |
Milieuwetboek, decreetgevend deel, maar enkel wanneer schade | de l'Environnement, partie décrétale, mais uniquement lorsqu'un |
toegebracht wordt of dreigt te worden aan de bij de communautaire | dommage, ou une menace imminente de dommage, est causé aux espèces et |
wetgeving beschermde soorten en natuurlijke habitats. In dat geval is | habitats naturels protégés par la législation communautaire. Dans ce |
de aansprakelijkheid van de uitbater enkel betrokken als deze een fout | cas, la responsabilité de l'exploitant ne sera engagée que si celui-ci |
heeft begaan of nalatig is geweest. | a commis une faute ou s'est montré négligent. |
Het decreet voorziet in een bepaald aantal gevallen waarin de | Le décret prévoit un certain nombre de cas d'exclusion de la |
milieuaansprakelijkheid uitgesloten is. Zo geldt de | responsabilité environnementale. Ainsi, le régime de responsabilité ne |
aansprakelijkheidsregeling niet voor schade of dreigende schade uit | s'applique pas en cas de dommage ou de menace imminente de dommage qui |
een gewapend conflict, een natuurramp, een activiteit die valt onder | résulte d'un conflit armé, d'une catastrophe naturelle, d'une activité |
het verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap voor | relevant du traité instituant la Communauté européenne de l'énergie |
Atoomenergie, een activiteit inzake de internationale veiligheid en een activiteit die valt onder bepaalde internationale overeenkomsten. De activiteiten die hoofdzakelijk te maken hebben met Landsverdediging vallen wel onder deze wetgeving. Voorkomen en herstellen van de schade Indien er dreigende milieuschade ophanden is, treft de uitbater de geschikte voorkomingsmaatregelen en licht de bevoegde overheid en het betrokken gemeentecollege in als de toestand aanhoudt. Het Directoraat-generaal Natuurlijke Hulpbronnen en Leefmilieu kan eveneens de uitbater (de potentiële vervuiler) ertoe verplichten die maatregelen te treffen of het treft ze zelf en verhaalt de kosten vervolgens die uit die maatregelen ontstonden. Wanneer schade voorvalt, verplicht de bevoegde overheid de betrokken uitbater om alle geschikte herstelmaatregelen te treffen of ze treft ze zelf en verhaalt daarna alle kosten. Als er zich verschillende schadegevallen hebben voorgedaan, kan de bevoegde overheid beslissen over de orde van voorrang in het herstellen ervan. Het herstellen van milieuschade neemt verschillende vormen aan volgens het soort schade : - voor de schade aan de bodems eist het decreet dat de betrokken bodems ontsmet worden totdat er geen enkel ernstig risico op een negatief effect op de menselijke gezondheid meer bestaat; - voor de schade aan wateren of aan de beschermede soorten of natuurlijke habitats beoogt het decreet het herstel van het leefmilieu in de staat waarin het zich bevond voordat de schade zich voordeed. Daartoe dienen alle beschadigde natuurlijke hulpbronnen of ecosysteemfuncties hersteld dan wel vervangen te worden door identieke, gelijksoortige of evenwaardige natuurlijke elementen, ofwel op de plaats van het gebeuren ofwel indien nodig op een alternatieve locatie. Enkele begripsomschrijvingen (art. D94) Beroepsactiviteit : een in het kader van een economische activiteit, een bedrijf of een onderneming verrichte activiteit, ongeacht het particuliere, openbare, winstgevende of niet-winstgevende karakter daarvan. Preventieve maatregelen : maatregelen naar aanleiding van een gebeurtenis, handeling of nalatigheid waardoor een onmiddellijke dreiging van milieuschade is ontstaan, teneinde die schade te voorkomen of tot een minimum te beperken. Herstelmaatregelen : maatregel of combinatie van maatregelen, met inbegrip van inperkende of tussentijdse maatregelen, gericht op herstel, rehabilitatie of vervanging van de aangetaste natuurlijke rijkdommen en/of ecosysteemfuncties, of op het verschaffen van een gelijkwaardig alternatief voor rijkdommen of functies. Natuurlijke hulpbron : de beschermde soorten en habitats, de wateren en de bodems. Functies en ecosysteemfuncties : de functies die natuurlijke rijkdommen vervullen ten behoeve van andere natuurlijke rijkdommen of het publiek. Primair herstel : herstelmaatregelen waardoor aangetaste natuurlijke rijkdommen en/of ecosysteemfuncties tot de referentietoestand worden teruggebracht. | atomique, d'une activité de sécurité internationale, ainsi que d'une activité relevant de certaines conventions internationales. Par contre, les activités principalement liées à la Défense nationale tombent dans le champ d'application de la présente législation. Prévention et réparation des dommages Lorsqu'une menace imminente de dommage environnemental apparaît, l'exploitant prend les mesures préventives appropriées et prévient l'autorité compétente et le collège communal concerné si la situation perdure. La DGRNE (Direction générale des Ressources naturelles et de l'Environnement) peut également obliger l'exploitant (pollueur potentiel) à prendre ces mesures ou elle les prend elle-même et recouvre par la suite les frais afférents à ces mesures. Lorsqu'un dommage se produit, l'autorité compétente oblige l'exploitant concerné à prendre les mesures de réparation appropriées ou elle les prend elle-même et recouvre par la suite les frais. Si plusieurs dommages se sont produits, l'autorité compétente peut décider de l'ordre de priorité dans la réparation des différents dommages. La réparation des dommages environnementaux prend différentes formes selon le type de dommage : - pour les dommages affectant les sols, le décret exige que les sols concernés soient décontaminés jusqu'à ce qu'il n'y ait plus aucun risque grave d'incidence négative sur la santé humaine; - pour les dommages affectant les eaux ou les espèces et habitats naturels protégés, le décret vise à la remise de l'environnement en l'état antérieur au dommage. A cet effet, les ressources naturelles endommagées ou les services détériorés doivent être restaurés ou remplacés par des éléments naturels identiques, similaires ou équivalents, soit sur le lieu de l'incident, soit, si besoin est, sur un site alternatif. Quelques définitions (article D.94) Activité professionnelle : toute activité exercée dans le cadre d'une activité économique, d'une affaire ou d'une entreprise, indépendamment de son caractère privé ou public, lucratif ou non lucratif. Mesures préventives : toute mesure prise en réponse à un événement, un acte ou une omission qui a créé une menace imminente de dommage environnemental, afin de prévenir ou de limiter au maximum ce dommage. Mesures de réparation : toute action, ou combinaison d'actions, y compris des mesures d'atténuation ou des mesures transitoires visant à restaurer, réhabiliter ou remplacer les ressources naturelles endommagées ou les services détériorés ou à fournir une alternative équivalente à ces ressources ou services. Ressource naturelle : les espèces et habitats protégés, les eaux et les sols. Services et services liés à une ressource naturelle : les fonctions assurées par une ressource naturelle au bénéfice d'une autre ressource naturelle ou du public. Réparation primaire : toute mesure de réparation par laquelle les ressources naturelles endommagées ou les services détériorés retournent à leur état initial ou s'en rapprochent. |
Complementair herstel : herstelmaatregelen met betrekking tot | Réparation complémentaire : toute mesure de réparation entreprise à |
natuurlijke rijkdommen en/of ecosystemen ter compensatie van het feit | l'égard des ressources naturelles ou des services afin de compenser le |
dat primair herstel niet tot volledig herstel van de aangetaste | fait que la réparation primaire n'aboutit pas à la restauration |
natuurlijke rijkdommen en/of ecosysteemfuncties leidt. | complète des ressources naturelle ou des services. |
Compenserend herstel : maatregelen ter compensatie van tussentijdse | Réparation compensatoire : toute action entreprise afin de compenser |
verliezen van natuurlijke rijkdommen en/of ecosysteemfuncties die zich | les pertes intermédiaires de ressources naturelle ou de services qui |
voordoen tussen het tijdstip waarop de schade ontstaat en het tijdstip | surviennent entre la date de survenance d'un dommage et le moment où |
waarop het primair herstel zijn volledige uitwerking heeft bereikt. | la réparation primaire a pleinement produit son effet. |
Kosten : de kosten die verantwoord zijn in het licht van de noodzaak | Coûts : les coûts justifiés par la nécessité d'assurer une mise en |
een juiste en doeltreffende toepassing van Deel VII van Boek I van het | oeuvre correcte et effective de la Partie VII du Livre Ier du Code de |
Milieuwetboek te garanderen, met inbegrip van ramingskosten van | l'Environnement, y compris le coût de l'évaluation des dommages |
milieuschade, onmiddellijke dreiging van zulke schade, de opties | environnementaux, de la menace imminente de tels dommages, les options |
inzake de acties, alsook de administratieve, juridische en | en matière d'action, ainsi que les frais administratifs, judiciaires |
handhavingskosten, de kosten van het vergaren van gegevens en andere | et d'exécution, les coûts de collecte des données et les autres frais |
algemene kosten, en de kosten in verband met monitoring en toezicht. | généraux, et les coûts de la surveillance et du suivi. |
Kosten van preventie en herstel | Coûts liés à la prévention et à la réparation |
Gesteld dat het Directoraat-generaal Natuurlijke Hulpbronnen en | Dans l'hypothèse où la DGRNE a elle-même mis en oeuvre des mesures de |
Energie zelf de preventie- of herstelmaatregelen uitvoert, verhaalt | prévention ou de réparation, celle-ci recouvre les coûts supportés |
het de gemaakte kosten op de uitbater die aansprakelijk is voor de | auprès de l'exploitant responsable du dommage ou de la menace |
schade of de dreigende schade. Hetzelfde beginsel geldt voor de | imminente de dommage. Le même principe s'applique à l'égard des |
milieubeoordelingen die doorgevoerd worden om de omvang van de schade en de maatregelen voor het herstel ervan te bepalen. De bevoegde overheid moet de inningsprocedures inleiden binnen de vijf jaar te rekenen van de datum van voltooiing van de preventie- of herstelmaatregelen of van de datum waarop de aanprakelijke uitbater of de derde zijn geïdentificeerd, waarbij rekening gehouden wordt met de meest recente datum. Als verschillende uitbaters medeaansprakelijk zijn voor bepaalde schade, moeten ze hoofdelijk of verhoudingsgewijs de kosten voor het herstel overnemen. Verzoek om ingrijpen De natuurlijke of rechtspersonen die negatieve gevolgen van milieuschade zouden kunnen ondervinden en de organisaties die de milieubescherming beogen mogen onder bepaalde voorwaarden (voldoende betrokkenheid, informaties en gegevens die de waarnemingen staven....) aan de bevoegde overheden in de zin van dit decreet vragen om tegen schade op te treden. De personen en organisaties die een verzoek om ingrijpen hebben ingediend mogen in beroep gaan bij een rechtbank of | évaluations environnementales réalisées afin de déterminer l'étendue du dommage et les mesures à prendre pour le réparer. L'autorité compétente doit entamer les procédures de recouvrement dans les cinq ans à compter de la date d'achèvement des mesures de prévention ou de réparation ou de la date à laquelle l'exploitant responsable ou le tiers, ont été identifiés, la date la plus récente étant retenue. Si plusieurs exploitants sont co-responsables d'un dommage, ils doivent supporter les coûts afférents à la réparation soit solidairement soit sur une base proportionnelle. La demande d'action Les personnes physiques ou morales qui pourraient être affectées négativement par un dommage environnemental ainsi que les organisations dont le but est la protection de l'environnement peuvent, sous certaines conditions (intérêt suffisant, informations et données étayant les observations,...), demander aux autorités compétentes, au sens du décret, d'agir face à un dommage. Les personnes et organisations ayant introduit une demande d'action peuvent entamer un recours auprès d'un tribunal ou d'un organisme ad |
een ad hoc instantie om het wettelijk karakter van de beslissingen, | hoc en vue de faire apprécier la légalité des décisions, actions ou |
van de ingrepen of van het afzien ervan te laten beoordelen. | inactions de l'autorité compétente. |
2. Rechten en verplichtingen van elke actor | 2. Droits et obligations de chaque acteur |
a) Uitbater | a) Exploitant |
- Dreigende milieuschade voorkomen; | - Prévenir les menaces imminentes de dommage environnemental; |
- De bevoegde overheid, evenals het (de) betrokken gemeentecollege(s) | - Informer l'autorité compétente, ainsi que le ou les collèges |
inlichten als de voorkomingsmaatregelen onvoldoende zijn; | communaux concernés, si les mesures de prévention ne sont pas |
- De bevoegde overheid, evenals het (de) betrokken gemeentecollege(s) | suffisantes; - Informer l'autorité compétente, ainsi que le ou les collèges |
inlichten bij milieuschade; | communaux concernés, en cas de dommage environnemental; |
- Onmiddellijk de maatregelen treffen om de verontreinigende stoffen | - Prendre immédiatement les mesures pour combattre, endiguer, éliminer |
te bestrijden, in te perken, te verwijderen of te behandelen; | ou traiter les polluants; |
- De maatregelen voorstellen voor het herstellen van de schade | - Proposer les mesures de réparation du dommage (remise en état pour |
(herstellen van biodiversiteit en water, wegwerken van het risico voor | la biodiversité et l'eau, élimination de risque pour la santé humaine |
de menselijke gezondheid wat betreft de bodems), en | en ce qui concerne les sols); et |
- De nodige herstelmaatregelen treffen zoals bepaald door de bevoegde | - Prendre les mesures de réparation nécessaires telles que définies |
overheid; | par l'autorité compétente; |
- Een aanvraag tot terugbetaling of vrijstelling indienen in | - Introduire une demande de remboursement ou d'exonération le cas |
voorkomend geval. | échéant. |
b) Burger | b) Citoyen |
- Recht om in te grijpen als hij betrokken is of zou kunnen zijn bij | - Droit d'action si concerné ou susceptible d'être concerné par un |
milieuschade; | dommage environnemental; |
- Recht om gehoord te worden als hij eigenaar is van de verontreinigde | - Droit d'être entendu si propriétaire du terrain pollué |
grond; - Mogelijkheid om opmerkingen te maken in het kader van de | - Possibilité de faire des observations dans le cadre de la prise de |
beslissingname als beslissing volgt op een verzoek om ingrijpen. | décision si celle-ci est prise suite à une demande d'action. |
c) Milieubeschermingsverenigingen | c) Associations de protection de l'environnement |
- Recht om in te grijpen bij milieuschade (ze worden verondersteld | - Droit d'action face à un dommage environnemental (elles sont |
belang te hebben bij het ingrijpen); | présumées avoir un intérêt à agir); |
- Mogelijkheid om opmerkingen te maken in het kader van de | - Possibilité de faire des observations dans le cadre de la prise de |
beslissingname als beslissing volgt op een verzoek om ingrijpen. | décision si celle-ci est prise suite à une demande d'action. |
d) Gewestelijke overheden | d) Autorités régionales |
- Bij onmiddellijke dreiging | - En cas de menace imminente, |
- de uitbater verplichten om informatie te verstrekken; | - obliger l'exploitant à fournir des informations; |
- de uitbater de instructies geven die hij moet volgen wat betreft de | - donner à l'exploitant les instructions à suivre quant aux mesures |
te treffen voorkomingsmaatregelen; | préventives à prendre; |
- de uitbater verplichten de nodige herstelmaatregelen te treffen; | - obliger l'exploitant à prendre les mesures préventives nécessaires; |
- zelf de nodige preventieve maatregelen nemen. | - prendre elle-même les mesures préventives nécessaires. |
- Bij milieuschade | - En cas de dommage environnemental, |
- de uitbater identificeren, | - identifier l'exploitant; |
- de exploitant verplichten aanvullende informatie te verstrekken over | - obliger l'exploitant à fournir des informations complémentaires |
enige schade die zich heeft voorgedaan; | concernant tout dommage s'étant produit; |
- zelf elke haalbare maatregel nemen om de betrokken verontreinigende | - prendre, contraindre l'exploitant à prendre, ou donner des |
stoffen en/of enige andere schadefactoren onmiddellijk onder controle | instructions à l'exploitant concernant toutes les mesures pratiques |
te houden, in te perken, te verwijderen of anderszins te beheersen, | afin de combattre, d'endiguer, d'éliminer ou de gérer immédiatement |
teneinde verdere milieuschade en negatieve effecten op de menselijke | les polluants concernés et tout autre facteur de dommage, en vue de |
gezondheid, of verdere aantasting van functies te beperken of te | limiter ou de prévenir de nouveaux dommages environnementaux et des |
voorkomen, dan wel de exploitant daartoe verplichten of hem daartoe | incidences négatives sur la santé humaine ou la détérioration des |
instructies geven; | services; |
- kiezen welke herstelmaatregelen getroffen moeten worden door de | - choisir quelles mesures de réparation seront prises par l'exploitant |
uitbater nadat hij zijn opties heeft voorgesteld; | après qu'il ait proposé ses options; |
- de prioritaire herstelmaatregelen kiezen bij veelvuldige schade die | - choisir les mesures de réparation prioritaires en cas de dommages |
niet tegelijk verholpen kan worden; | multiples qui ne peuvent être adressés simultanément; |
- de uitbater verplichten de nodige herstelmaatregelen te treffen; | - obliger l'exploitant à prendre les mesures de réparation nécessaires; |
- zelf de nodige herstelmaatregelen treffen. | - prendre elle-même les mesures de réparation nécessaires. |
- Over het algemeen | - En règle générale, |
- De bepalingen van het decreet uitvoeren; | - Mettre en oeuvre les dispositions du décret; |
- De procedure van art. D.120 volgen (raadpleging van de uitbater, van | - Suivre la procédure de l'article D.120 (consultation de |
het betrokken gemeentecollege, van de privé-persoon die eigenaar is | l'exploitant, du collège communal concerné, du particulier |
van het terrein waarop de maatregelen genomen zullen worden, evenals | propriétaire du terrain sur lequel seront prises les mesures ainsi que |
degenen die een verzoek om ingrijpen indienen) voor alle beslissingen | des demandeurs d'action) pour toutes les décisions prises en |
getroffen overeenkomstig de artikelen D.114 tot en met D.119 | application des articles D.114 à D.119 (identification de |
(identificatie van de uitbater, keuze van de herstelmaatregelen, | l'exploitant, choix des mesures de réparation, évaluation des |
raming van de kosten,...) | coûts,...) |
- De kosten veroorzaakt door het treffen van voorkomings- of | - Chercher à recouvrer les coûts encourus par la prise de mesures de |
herstelmaatregelen in de plaats van de uitbater trachten te verhalen; | prévention ou de réparation en lieu et place de l'exploitant; |
- Een verzoek om ingrijpen, ingediend door een derde, in overweging | - Prendre en compte une demande d'action introduite par un tiers et y |
nemen en het zo spoedig mogelijk beantwoorden met motivering van de | répondre le plus rapidement possible, en motivant sa décision; |
beslissing; - Samenwerken met de andere staten of gewesten bij | - Coopérer avec les autres états et régions en cas de dommages |
grensoverschrijdende schade. | trans-frontières. |
e) Plaatselijke overheden | e) Autorités locales |
- Ingelicht door de uitbater bij milieuschade of dreigende | - Informées par l'exploitant en cas de dommage environnemental ou de |
milieuschade; | menace imminente d'un tel dommage; |
- Betrokken bij de vrijstellings-, terugbetalings-, | - Associées aux procédures d'exonération, de remboursement, de |
beslissingsprocedures wat betreft de te treffen maatregelen en het | décision quant aux mesures à prendre et de demande d'action; |
verzoek om ingrijpen; - Recht om in te grijpen als zij betrokken zijn of zouden kunnen zijn | - Droit d'action si concernées ou susceptibles d'être concernées par |
bij milieuschade; | un dommage environnemental. |
3. Procedure | 3. Procédure |
De privé-personen die het Directoraat-generaal opbellen in verband met | Au sein de la DGRNE, l'orientation privilégiée des appels provenant de |
een verontreiniging worden bij voorkeur doorverbonden met de de dienst | particuliers et portant sur une pollution est le service SOS |
« SOS pollutions ». Anderzijds worden de meeste vaststellingen ter | pollutions. D'autre part, la majorité des constatations sur les lieux |
plaatse verricht door de personeelsleden van de milieupolitie. | seront faites par les agents de la police de l'environnement. |
Om het interventiemechanisme te rationaliseren, wordt de procedure bij | Afin de rationaliser le mécanisme d'intervention, c'est la Division de |
dreigende milieuschade door de Afdeling Milieupolitie gecoördineerd. | la Police de l'environnement (DPE) qui coordonnera la procédure en cas |
De personen die andere diensten opbellen, worden zo spoedig mogelijk | de menace imminente de dommage environnemental. Les appels reçus par |
doorverbonden met die afdeling. Die afdeling treedt op eigen | d'autres services seront redirigés auprès de cette division dans les |
initiatief op of op grond van externe informatie (particulieren, | plus brefs délais. Cette dernière agit ainsi d'initiative ou sur base |
NGO's, gemeenten, personeelsleden van andere afdelingen) en richt | d'informations extérieures (particuliers, ONGs, communes, agents des |
indien nodig een ad hoc cel op om het incident te beheren. Die cel | autres divisions,...) et constitue, si nécessaire, une cellule ad hoc |
bestaat uit deskundigen van de andere afdelingen die gekozen worden in | |
functie van het soort dreigende of vastgestelde schade. De deskundigen | pour gérer l'incident. Cette cellule est composée d'experts des autres |
worden uitgekozen op grond van een lijst opgemaakt in het bestuur en | divisions, choisis en fonction du type de dommage imminent ou |
de opdrachten uitgeoefend in het kader van die regeling worden als | constaté. Les experts sont choisis sur base d'une liste constituée au |
prioritair beschouwd. Die procedure wordt aangevuld met de instelling | sein de l'administration et les missions exercées dans le cadre de ce |
van een crisisoriëntering in alle diensten. | régime sont considérées comme prioritaires. Cette procédure se |
Het beheer van de herstelmaatregelen wordt toevertrouwd aan de | complète par la mise en place d'une orientation de crise dans tous les |
normatieve afdeling aangewezen door de crisiscel (bijvoorbeeld, de | services. La gestion des mesures de réparation sera confiée à la division |
Afdeling Water bij waterschade). De procedures voor de vrijstelling, | normative désignée par la cellule de crise (par exemple, la Division |
de terugbetaling en de inning worden beheerd door de Directie | de l'Eau en cas de dommage aux eaux). Les procédures d'exonération, de |
Coördinatie van het Milieubeleid. | remboursement et de recouvrement sont gérées par la Direction de la |
Voor de raadpleging van de tabel, zie beeld | Coordination de l'Environnement (DCE). |
Pour la consultation du tableau, voir image | |
4. Beschikbare informatie | 4. Informations disponibles |
a) Water | a) Eaux |
Netwerk voor de bewaking van de oppervlaktewateren | Réseau de surveillance des eaux de surface |
http://aquapol.environnement.wallonie.be/login.do | http://aquapol.environnement.wallonie.be/login.do |
Zwemwaterkwaliteit http://aquabact.environnement.wallonie.be/login.do | Qualité des eaux de baignade http://aquabact.environnement.wallonie.be/login.do |
Fysisch-chemische kwaliteit van de waterlopen in het Waalse Gewest : | Qualité physico-chimique des cours d'eaux en Région wallonne : |
http://aquaphyc.environnement.wallonie.be/login.do | http://aquaphyc.environnement.wallonie.be/login.do |
Stand van de ondergrondse waterlagen in Wallonië : | Etat des nappes d'eau souterraines en Wallonie : |
http://environnement.wallonie.be/de/eso/atlas/index.htm | http://environnement.wallonie.be/de/eso/atlas/index.htm |
b) Bodems | b) Sols |
Vanaf de website met cartografisch materiaal van het | Au départ du site cartographique de la DGRNE |
Directoraat-generaal Natuurlijke Hulpbronnen en Energie zijn volgende | http://environnement.wallonie.be/cartosig/, les documents suivant sont |
documenten toegankelijk : | accessibles : |
- inventaris van de bodemkwaliteit; | - inventaire de la qualité des sols; |
- de geologische kaarten van Wallonië op 1/25 000e; | - les cartes géologiques de Wallonie à 1 : 25 000e |
- de mijnconcessies; | - les concessions minières; |
- de karstverschijnselen (vectoriële versie van de Atlas van de karst); | - les phénomènes karstiques (version vectorielle de l'Atlas du karst); |
- de kaarten met de sintelbergen. | - la cartographie des terrils. |
- Zware metalen Heden worden gegevens verwerkt in verband met de aanwezigheid van bepaalde zware metalen in de landbouwbodems. Dankzij die verwerkte gegevens, in verband gebracht met bepaalde eigenschappen van de bodem of de ondergrond (bodemkaart van Wallonië...) kan voor die elementen een bodemkadaster tot stand worden gebracht. Vertrekkend van dat kadaster, van vast te stellen dwingende voorwaarden en geschikte kaartdocumenten moet een onderzoek dat heden in de eindfase zit (CAPASOL-project) uitmonden in een voorspellend instrument dat het vermoedelijke gehalte aan zware metalen in een perceel moet bepalen. | - Eléments traces polluants (métaux lourds - ETM) Se constitue actuellement un jeu de données relatif à la présence de certains ETM dans les sols agricoles. Ce jeu mis en relation avec certaines particularités du sol ou du sous sol (carte des sols de Wallonie...) permet d'établir le cadastre des sols pour ces éléments. A partir de ce cadastre, de contraintes à établir et d'outils cartographiques adéquats, une étude, actuellement en voie de finalisation (projet CAPASOL), devra fournir un outil de prédiction en vue de déterminer la teneur attendue en ETM d'une parcelle. |
- Stikstof | - Azote |
Op grond van de grondgebondenheidscijfers (verhouding tussen de | Sur base des taux de liaison au sol (rapport entre l'azote organique |
gebruikte organische stikstof en de spreidbare stikstof) zal de | utilisé et l'azote épandable), la Direction de la Pollution des Sols : |
Directie Bodemverontreiniging | |
- bedrijf per bedrijf beschikken over een historiek van de stand van | - dispose exploitation par exploitation d'une situation historisée |
zaken sinds 2003 wat het organische stikstofbeheer betreft; | depuis 2003 de la gestion de l'azote organique; |
- sinds het seizoen 2005 de gemiddelde stikstoftoevoer uit organische | - peut depuis la campagne 2005 établir les apports d'azote moyen |
bron kunnen vaststellen op ongeacht welke gewenste erkenningszone voor | d'origine organique sur n'importe quelle zone d'agrégation souhaitée |
zover die laatste in kaart is gebracht in het bestuur (gemeente, | dans la mesure où cette dernière est cartographiée au sein de |
voormalige gemeente, waterlichaam...); | l'administration (commune, ancienne commune, masse d'eau...); |
- op middellange termijn die gegevensbank kunnen aanvullen met | - envisage de compléter à moyen terme, cette banque de données par les |
minerale stikstoftoevoer. | apports d'azote minéraux. |
Overigens voorziet het nieuwe plan voor duurzaam stikstofbeheer in de | Par ailleurs le nouveau Plan de gestion durable de l'Azote prévoit la |
verwezenlijking, onder bepaalde voorwaarden, van stikstofprofielen die | réalisation sous certaines conditions de profils azotés intéressants à |
interessant kunnen zijn voor de verwerking in een gegevensbank. | répertorier dans une base de données. |
Volgende gegevensbanken kunnen ook nuttig zijn : | Les banques de données suivantes peuvent également être utiles : |
- DOREHA en BEDDS, beheerd door de « Office wallon de déchets » | - DOREHA et BEDDS, gérées par l'Office wallon de déchets |
(Waalse Afvalstoffendienst) | |
- De inventaris van de afgedankte bedrijfsruimtes in het Waalse | - L'inventaire SAED en Région wallonne, les sites potentiellement |
Gewest, de potentieel met aromatische polycyclische koolwaterstoffen | contaminés au HAP et la correspondance entre la nature cadastrale et |
vervuilde locaties en de overeenstemming tussen de kadastrale aard en | le risque de pollution, gérées par la DGATLP |
het verontreinigingsrisico, beheerd door het Directoraat-generaal | |
Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Patrimonium | |
- Walsols, beheerd door de SPAQuE : http://www.walsols.be/ | - Walsols, gérée par la SPAQuE : http://www.walsols.be/ |
c) Biodiversiteit | c) Biodiversité |
De twee voornaamste hoofdlijnen van de kennis over de biodiversiteit | Les deux grands axes de la connaissance de la biodiversité sont les |
zijn de soorten en de habitats. | espèces et les habitats. |
A. DE SOORTEN | A. LES ESPECES |
1. Permanente opvolging van zes groepen indicaties opleverende soorten | 1. Suivi permanent de 6 groupes d'espèces « indicatrices » (soit plus |
(namelijk meer dan 350 soorten in totaal) | de 350 espèces au total) |
De doelstellingen zijn : | Les objectifs sont de : |
het opsporen en interpreteren van grote veranderingen in de Waalse | détecter et interpréter les grands changements dans la biodiversité |
biodiversiteit en de grote oorzaken ervan; | wallonne et ses grandes causes; |
de inventaris van de biologisch zeer waardevolle locaties verder | compléter l'inventaire des sites de grand intérêt biologique. |
aanvullen. De opvolging gebeurt sinds 1989. De zes volgende taxa worden opgevolgd | Le suivi est assuré depuis 1989. Il porte sur six taxons suivants : |
: kikvorsachtigen, reptielen, vogels, vleermuizen, waterjuffers, | batraciens, reptiles, oiseaux, chauves-souris, libellules, papillons |
dagvlinders. Die om en bij de 350 soorten bestrijken een brede waaier | de jour. Ces quelque 350 espèces couvrent une large gamme de |
aan milieuomstandigheden : dankzij de evolutie van hun statuut | conditions écologiques : l'évolution de leur statut (répartition, |
(verdeling, dichtheid) kunnen grote veranderingen in de Waalse | densité) permet de détecter et interpréter les grands changements dans |
biodiversiteit opgespoord en geduid worden. Dat werk uit zich meer | la biodiversité wallonne. Ce travail se concrétise notamment par la |
bepaald in de uitgave van atlassen in verband met de evolutieve | parution d'atlas de répartition évolutive. |
verdeling. Die gegevens worden centraal verwerkt om zo veel mogelijk informatie | Les données sont centralisées de manière à récolter un maximum |
te vergaren over de locaties die ingenomen worden door de soorten wier | d'informations sur les sites occupés par les espèces dont le statut |
statuut bijzondere aandacht verdient (soorten vermeld op de « rode | mérite une attention particulière (espèces reprises sur les « listes |
lijsten », lijsten opgesteld in functie van de zeldzaamheid en het | rouges », listes établies en fonction de la rareté et du danger de |
gevaar van achteruitgang). | régression). |
2. Permante opvolging van zoetwatermacro-ongewervelden | 2. Suivi permanent des macroinvertébrés d'eau douce |
Het doel is de opvolging van de biologische kwaliteit van de waterlopen. De waterlopen worden regelmatig opgevolgd inzake biologische kwaliteit via een gestandaardiseerde methode gegrond op de macro-ongewervelden (benthos). Die methode houdt de inzameling in van een groot aantal monsters en resulteert in een grote verzameling dieren die nauwgezetter onderzoek mogelijk maken. 3. Permanente opvolging van wilde hoefdierbestanden Doel is de dichtheid van de wilde hoefdierbestanden te meten en de afschietplannen aan te passen voor de vrijwaring van het evenwicht tussen bos en wild. De opvolging van grote hoefdieren (hert, ree, everzwijn, moeflon, damhert) wordt jaarlijks verricht door de Afdeling | L'objectif est de suivre la qualité biologique des cours d'eau. Les cours d'eau font l'objet d'un suivi régulier de leur qualité biologique par une méthode standardisée basée sur les macroinvertébrés benthiques. Cette méthode implique la collecte d'un grand nombre d'échantillons et génère une importante collection d'animaux permettant des études plus ciblées. 3. Suivi permanent des populations d'ongulés sauvages L'objectif est d'évaluer la densité des populations d'ongulés sauvages et adapter les plans de tir pour assurer un équilibre forêt gibier. Le suivi des grands ongulés (cerf, chevreuil, sanglier, mouflon, daim) |
Natuur en Bossen : telling in de lente en afschietstatistieken. De | est assuré annuellement par la Division Nature et Forêts (DNF) : |
gegevens worden ter beschikking gesteld van het « Centre de Recherche | comptage au printemps et statistique de tir. Les données sont mises à |
de la Nature, des Forêts et du Bois ». | disposition du Centre de Recherche de la Nature, des Forêts et du Bois (CRNFB). |
4. Periodieke balansen voor andere taxa | 4. Bilans périodiques pour d'autres taxons |
Doel is de informatie verder aan te vullen die bekomen wordt met de | L'objectif est de compléter l'information obtenue par les suivis |
regelmatige opvolgingen met informatie over andere taxonomische | réguliers par des informations sur d'autres groupes taxonomiques. |
groepen. Periodieke balansen worden door het Waalse Gewest gefinancierd. Zo | Des bilans périodiques sont financés par la Région wallonne. Ainsi, le |
staan er in het rapport over de staat van het Waalse leefmilieu | rapport sur l'état de l'environnement wallon 2006-2007 présente des |
2006-2007 syntheses over - naast de zes voornoemde taxa - de hogere | synthèses sur - outre les six taxons précités - les plantes |
planten, de sporeplanten (paddestoelen, mossen, leverkruid, korstmos), | supérieures, les cryptogames (champignons, mousses, hépatiques, |
de carabidae, de vissen, de zoogdieren, de kevers en de woekerende | lichens), les carabidés, les poissons, les mammifères, les coccinelles |
soorten. De vliesvleugeligen hebben in 1993 het voorwerp uitgemaakt | et les espèces envahissantes. Les hyménoptères ont fait l'objet d'une |
van een synthese. | synthèse en 1993. |
B. DE HABITATS | B. LES HABITATS |
Volgende inventarissen zijn aan de gang : | Les inventaires suivants sont en cours : |
1. Inventaris van de biologisch zeer waardevolle locaties. | 1. Inventaire des sites de grand intérêt biologique (SGIB) |
Doel is zo veel mogelijk biologisch zeer waardevolle locaties in een | L'objectif est de répertorier un maximum de sites de grand intérêt |
lijst onder te brengen. Die inventaris wordt door bovengenoemd Centrum | |
bijgehouden. Daarin worden de locaties bijgehouden waar soorten uit de | biologique. Cet inventaire est tenu par le CRNFB. Il répertorie les |
« rode lijst » waargenomen worden. De locaties die ontdekt worden bij | sites où des espèces « listes rouge » sont observées. Il reprend |
bijzondere werkzaamheden (inventaris voor de gemeentelijke plannen | également les sites identifiés lors de travaux particuliers |
voor natuurontwikkeling bv) worden eveneens daarin opgenomen. Op grond | (inventaire préalable aux Plans communaux de Développement de la |
van die gegevensbank en door de informatie met veldwerk aan te vullen | Nature, par exemple). A partir de cette base de données et en |
wordt beoogd een inventaris op te stellen van de biologisch zeer | complétant l'information sur le terrain, il est prévu de dresser un |
waardevolle locaties per houtvesterij, zodat een operationele | inventaire des SGIB par cantonnement de manière à avoir une base |
grondslag beschikbaar is voor de identificatie van de ecologische | opérationnelle pour l'identification de la structure écologique |
hoofdstructuur en de ontwikkeling ervan (dit experiment is aan de gang | principale et son développement (expérience en cours pour le |
in de houtvesterij Neufchâteau). | cantonnement de Neufchâteau). |
2. Natura 2000-locaties | 2. Sites Natura 2000 |
Doel is de staat van instandhouding van de Natura 2000-locaties | L'objectif est de préciser l'état de conservation des sites Natura |
nauwkeurig te kennen om de bescherming en, in sommige gevallen, het | 2000 afin d'en assurer la protection et, pour certains, la |
herstel ervan te waarborgen. Voor de 220 944 ha Natura 2000-locaties | restauration. Pour les 220 944 ha de sites Natura 2000, une |
worden de habitats zeer nauwkeurig in kaart gebracht, waarbij zo vaak | cartographie précise des habitats est en cours d'élaboration et |
mogelijk een beoordeling opgenomen wordt van de staat van | intègre autant que possible une évaluation de l'état de conservation |
instandhouding van de soorten en de habitats die in die locaties | des espèces et des habitats présents dans les sites. Cela concernera à |
aanwezig zijn. Op termijn betreft dat 13 % van het grondgebied, w.o. | terme 13 % du territoire parmi les milieux les plus riches. |
de meest bloeiende milieus. | |
3. Permanente inventaris van het bosareaal | 3. Inventaire forestier permanent |
Doel is de evolutie op te volgen van het Waalse bosareaal (één derde | L'objectif est de suivre l'évolution de la forêt wallonne (1/3 du |
van het grondgebied). Hoewel die inventaris aanvankelijk diende om | territoire). Bien que conçu au départ pour répondre à des questions |
vraagstukken ivm de economische functie van het bosareaal te | relatives à la fonction économique de la forêt, cet inventaire a |
beantwoorden, beoogt hij nu ook parameters inzake biodiversiteit. Met | maintenant inclus des paramètres relatifs à la biodiversité. Il permet |
die inventaris wordt een groot aantal indicatoren inzake de | donc d'avoir un nombre important d'indicateurs de l'évolution |
biologische evolutie van het bosareaal samengebracht. | biologique des forêts. |
4. Inrichting van het bosareaal | 4. Les aménagements forestiers |
Doel is een beheersplan voor de bossen op te stellen die gegrond is op | L'objectif est d'établir un plan de gestion des forêts basé sur un |
de stand van het bosareaal. De stand van het bosareaal en de | état des lieux. L'état des lieux et la cartographie réalisés dans le |
kaartdocumenten uitgevoerd voor de inrichting van het bosareaal | cadre des aménagements forestiers donnent des indications utiles pour |
verstrekken nuttige informatie voor een beter inzicht in de | une connaissance de la qualité biologique de la forêt (peuplements, |
biologische kwaliteit van het bosareaal (bestanden, soorten, | |
pedologie, behandelingen,...). Bij de nieuwe inrichtingen van het | essences, pédologie, traitements,...). Les nouveaux aménagements |
bosareaal wordt meer aandacht besteed aan biologische zaken (meer | intègrent davantage les préoccupations biologiques (notamment en |
bepaald rekening houdend met Natura 2000 en de circulaire biodiversiteit in de bossen). | prenant en compte Natura 2000 et la circulaire biodiversité en forêt). |
Voor gedetailleerdere informatie kunt u terecht op de website | Des informations plus détaillées sont disponibles sur le site |
http://biodiversite.wallonie.be/ en op de website | http://biodiversite.wallonie.be/ et en consultant le site du rapport |
http://environnement.wallonie.be/eew/default.aspx voor een | analytique de l'Etat de l'environnement wallon |
overzichtsverslag over het Waalse milieu. | http://environnement.wallonie.be/eew/default.aspx. |
5. Het hydromorfologisch bewakingsnetwerk | 5. Le réseau de surveillance hydromorphologique |
Het betreft een bewakingsnetwerk van de waterlichamen waarbij rekening | Il s'agit d'un réseau de surveillance des masses d'eau prenant en |
wordt gehouden met de fysieke parameters van de bedding, de kanten, de | compte les paramètres physiques du lit, des berges, de la plaine |
alluviale vlakte, de plantengroei en de aquatische habitats. | alluviale ainsi que la végétation rivulaire et les habitats aquatiques. |
6. Aansluiting op de bestaande wetgeving | 6. Articulation avec les législations existantes |
Deze afdeling strekt ertoe voorbeelden te geven van wetgevingen die | La présente section a pour but de fournir des exemples de législations |
toegepast zouden kunnen worden bij de bepaling van de maatregelen die | qui pourraient trouver à s'appliquer dans la détermination des mesures |
getroffen zouden moeten worden bij dreigende of aangetoonde | à prendre en cas de menace imminente de dommage ou de dommage |
milieuschade. Het betreft referenties met informatiewaarde waarmee men | environnemental avéré. Il s'agit ici de références indicatives pouvant |
zich een beeld kan vormen van het soort te overwegen maatregelen. | donner une idée du type de mesures qui pourraient être envisagées. |
Voor de raadpleging van de tabel, zie beeld | Pour la consultation du tableau, voir image |
6. Referentietabel met de activiteiten van bijlage I bij het | 6. Tableau de référence des activités de l'annexe Ire de la partie |
decreetgevend deel van Boek I van het Milieuwetboek | décrétale du Livre Ier du Code de l'Environnement |
Die tabel strekt ertoe de activiteiten van bijlage I in | Ce tableau a pour objet la mise en correspondance des activités de |
overeenstemming te brengen met de gewestelijke of de federale | l'annexe Ire avec la législation régionale ou fédérale qui s'y |
wetgeving die ermee verband houdt. | rapporte. |
Voor de raadpleging van de tabel, zie beeld | Pour la consultation du tableau, voir image |
7. Besluit | 7. Conclusion |
Le principe selon lequel le pollueur paie lorsqu'un dommage | |
Het veroorzakerprincipe (« de vervuiler betaalt ») was reeds verwoord | environnemental survient (principe du « pollueur-payeur ») était déjà |
in het Waalse recht (artikel D.3, 2°, van Boek I van het | énoncé en droit wallon (article D.3, 2° du Livre Ier du Code de |
Milieuwetboek). Dat beginsel speelt een ontradende rol bij | l'Environnement). Ce principe joue un rôle de dissuasion contre la |
overtredingen van de milieuwetgeving en draagt daardoor bij tot de | violation de la législation environnementale et, par là, il contribue |
verwezenlijking van de doelstellingen en tot de toepassing van het | à la réalisation des objectifs et à l'application de la politique |
gewestelijk leefmilieubeleid. | environnementale de la Région. |
In het Waalse Gewest beschikken we reeds over talrijke juridische | En Région wallonne, nous disposons déjà de nombreux instruments |
instrumenten : | juridiques : |
- om elke aantasting van het leefmilieu te voorkomen : de | - Pour prévenir toute atteinte à l'environnement : le permis |
milieuvergunning is het instrument bij uitstek om de voorwaarden vast | d'environnement est l'outil par excellence pour fixer des conditions |
te stellen ter verhindering van de vervuiling; | qui empêchent la pollution; |
- om schade te herstellen : de milieudecreten voorzien in straf- en | - pour remédier aux dommages : les décrets environnementaux sont |
soms bestuursrechtelijke sancties. | assortis de sanctions pénales et parfois administratives. |
Dat instrumentarium wordt heden aangevuld met het decreet van 22 | Cette palette d'outils est aujourd'hui complétée par le décret du 22 |
november 2007 tot wijziging van Boek I van het Milieuwetboek met betrekking tot het voorkomen en herstellen van milieuschade. Het is een nieuwe gelegenheid om een betere bescherming van het leefmilieu te garanderen. Binnenkort vormt het decreet betreffende het opsporen, vaststellen, vervolgen en bestraffen van overtredingen inzake leefmilieu een nog grotere stap in de daadwerkelijke milieubescherming. Voor verdere inlichtingen kunt u terecht bij mijn administratie Directoraat-generaal Natuurlijke Hulpbronnen en Leefmilieu | novembre 2007 modifiant le Livre Ier du Code de l'Environnement en ce qui concerne la prévention et la réparation des dommages environnementaux. Il constitue une nouvelle opportunité pour assurer une meilleure protection de l'environnement. Prochainement, le décret relatif à la recherche, la constatation, la poursuite et la répression des infractions en matière d'environnement constituera encore une avancée majeure pour rendre effective la protection de l'environnement. Pour de plus amples renseignements, vous pouvez prendre contact avec mon administration : Direction générale des Ressources naturelles et de l'Environnement |
Avenue Prince de Liège 15 | Avenue Prince de Liège 15 |
5100 Namur | 5100 Namur |
Tel. : +32 (0) 81 33 50 50 | Tél. : +32 (0) 81 33 50 50 |
Fax : +32 (0) 81 33 51 22 | Fax : +32 (0) 81 33 51 22 |
E-Mail : | E-Mail : DGRNE@mrw.wallonie.be |
Website http://environnement.wallonie.be/ | Adresse internet : http://environnement.wallonie.be/ |
Namen, 6 maart 2008. | Namur, le 6 mars 2008. |
De Minister van Landbouw, Landelijke Aangelegenheden, Leefmilieu en | Le Ministre de l'Agriculture, de la Ruralité, de l'Environnement et du |
Toerisme, | Tourisme, |
B. LUTGEN | B. LUTGEN |