Etaamb.openjustice.be
Meertalige weergave van Arrest van --
← Terug naar "Uittreksel uit arrest nr. 115/2019 van 18 juli 2019 Rolnummers 7154 en 7155 In zake : de vorderingen tot gedeeltelijke schorsing van het decreet van het Waalse Gewest van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse Dierenwelzijnwetboek, ingesteld d Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters F. Daoût en A. Alen, en de rechters L. L(...)"
Uittreksel uit arrest nr. 115/2019 van 18 juli 2019 Rolnummers 7154 en 7155 In zake : de vorderingen tot gedeeltelijke schorsing van het decreet van het Waalse Gewest van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse Dierenwelzijnwetboek, ingesteld d Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters F. Daoût en A. Alen, en de rechters L. L(...) Extrait de l'arrêt n° 115/2019 du 18 juillet 2019 Numéros du rôle : 7154 et 7155 En cause : les demandes de suspension partielle du décret de la Région wallonne du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Bien-être des animaux, introduites pa La Cour constitutionnelle, composée des présidents F. Daoût et A. Alen, et des juges L. Lavrysen(...)
GRONDWETTELIJK HOF COUR CONSTITUTIONNELLE
Uittreksel uit arrest nr. 115/2019 van 18 juli 2019 Extrait de l'arrêt n° 115/2019 du 18 juillet 2019
Rolnummers 7154 en 7155 Numéros du rôle : 7154 et 7155
In zake : de vorderingen tot gedeeltelijke schorsing van het decreet En cause : les demandes de suspension partielle du décret de la Région
van het Waalse Gewest van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse wallonne du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Bien-être des
Dierenwelzijnwetboek, ingesteld door Rabah Bouazza en anderen en door animaux, introduites par Rabah Bouazza et autres et par Albert Guigui
Albert Guigui en anderen. et autres.
Het Grondwettelijk Hof, La Cour constitutionnelle,
samengesteld uit de voorzitters F. Daoût en A. Alen, en de rechters L. composée des présidents F. Daoût et A. Alen, et des juges L. Lavrysen,
Lavrysen, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. Derycke, T. Merckx-Van Goey, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. Derycke, T. Merckx-Van Goey, P.
P. Nihoul, T. Giet, R. Leysen, J. Moerman en M. Pâques, bijgestaan Nihoul, T. Giet, R. Leysen, J. Moerman et M. Pâques, assistée du
door de griffier P.-Y. Dutilleux, onder voorzitterschap van voorzitter greffier P.-Y. Dutilleux, présidée par le président F. Daoût,
F. Daoût, wijst na beraad het volgende arrest : après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant :
I. Onderwerp van de vorderingen en rechtspleging I. Objet des demandes et procédure
a. Bij verzoekschrift dat aan het Hof is toegezonden bij op 1 april a. Par requête adressée à la Cour par lettre recommandée à la poste le
2019 ter post aangetekende brief en ter griffie is ingekomen op 2 1er avril 2019 et parvenue au greffe le 2 avril 2019, une demande de
april 2019, is een vordering tot schorsing ingesteld van de artikelen
D.57, § 1, en D.105, § 1, 18°, vervat in artikel 1 van het decreet van suspension des articles D.57, § 1er, et D.105, § 1er, 18°, contenus
het Waalse Gewest van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse dans l'article 1er du décret de la Région wallonne du 4 octobre 2018
Dierenwelzijnwetboek, alsook van artikel 26 van hetzelfde decreet relatif au Code wallon du Bien-être des animaux, ainsi que de
(bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad van 31 december 2018) door l'article 26 du même décret (publié au Moniteur belge du 31 décembre
Rabah Bouazza, de vzw « Mosquée Arrahma - Association de foi et 2018) a été introduit par Rabah Bouazza, l'ASBL « Mosquée Arrahma -
pratique de la religion islamique de Marchienne-au-Pont », de vzw « Association de foi et pratique de la religion islamique de
Assakina », de vzw « Association de Foi et Pratique de la Religion Marchienne-au-Pont », l'ASBL « Assakina », l'ASBL « Association de Foi
islamique de Charleroi », de vzw « Association de foi et de pratique et Pratique de la Religion islamique de Charleroi », l'ASBL «
de la religion islamique », de vzw « Mosquée At-Touba », de vzw « Association de foi et de pratique de la religion islamique », l'ASBL «
Verli » en de bvba « Goraya », bijgestaan en vertegenwoordigd door Mr. Mosquée At-Touba », l'ASBL « Verli » et la SPRL « Goraya », assistés
I. Akrouh, advocaat bij de balie te Brussel. et représentés par Me I. Akrouh, avocat au barreau de Bruxelles.
Bij hetzelfde verzoekschrift vorderen de verzoekende partijen eveneens Par la même requête, les parties requérantes demandent également
de vernietiging van dezelfde decreetsbepalingen. l'annulation des mêmes dispositions décrétales.
b. Bij verzoekschrift dat aan het Hof is toegezonden bij op 1 april b. Par requête adressée à la Cour par lettre recommandée à la poste le
2019 ter post aangetekende brief en ter griffie is ingekomen op 3 1er avril 2019 et parvenue au greffe le 3 avril 2019, une demande de
april 2019, is een vordering tot schorsing ingesteld van de artikelen
D.4, § 1, 2°, 16° en 26°, D.57 en D.59, vervat in artikel 1 van suspension des articles D.4, § 1er, 2°, 16° et 26°, D.57 et D.59,
hetzelfde decreet, alsook van artikel 26 ervan, door Albert Guigui, contenus dans l'article 1er du même décret, ainsi que de son article
Pinkas Kornfeld, Nissan Haim Roth en het « Centraal Israëlitisch 26, a été introduit par Albert Guigui, Pinkas Kornfeld, Nissan Haim
Consistorie van België », bijgestaan en vertegenwoordigd door Mr. E. Roth et le « Consistoire central israélite de Belgique », assistés et
Maes, Mr. E. Jacubowitz en Mr. C. Caillet, advocaten bij de balie te représentés par Me E. Maes, Me E. Jacubowitz et Me C. Caillet, avocats
Brussel. au barreau de Bruxelles.
Bij hetzelfde verzoekschrift vorderen de verzoekende partijen eveneens Par la même requête, les parties requérantes demandent également
de vernietiging van dezelfde decreetsbepalingen. l'annulation des mêmes dispositions décrétales.
Die zaken, ingeschreven onder de nummers 7154 en 7155 van de rol van Ces affaires, inscrites sous les numéros 7154 et 7155 du rôle de la
het Hof, werden samengevoegd. Cour, ont été jointes.
(...) (...)
II. In rechte II. En droit
(...) (...)
Ten aanzien van de bestreden bepalingen en het onderwerp van de Quant aux dispositions attaquées et à l'objet des demandes de
vorderingen tot schorsing suspension
B.1.1. De verzoekende partijen in de zaak nr. 7154 vorderen de B.1.1. Les parties requérantes dans l'affaire n° 7154 demandent
vernietiging en de schorsing van de artikelen D.57, § 1, en D.105, § l'annulation et la suspension des articles D.57, § 1er, et D.105, § 1er,
1, 18°, van het Waalse Dierenwelzijnwetboek, vastgesteld bij artikel 1 18°, du Code wallon du Bien-être des animaux, établi par l'article 1er
van het decreet van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse du décret du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Bien-être des
Dierenwelzijnwetboek. animaux.
De verzoekende partijen in de zaak nr. 7155 vorderen de vernietiging Les parties requérantes dans l'affaire n° 7155 demandent l'annulation
en de schorsing van de artikelen D.4, § 1, 2°, 16° en 26°, D.57 en et la suspension des articles D.4, § 1er, 2°, 16° et 26°, D.57 et
D.59 van hetzelfde Wetboek, alsook van artikel 26 van het voormelde D.59, du même Code, ainsi que de l'article 26 du décret du 4 octobre
decreet van 4 oktober 2018. 2018 précité.
B.1.2. Artikel D.4, § 1, van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt : B.1.2. L'article D.4, § 1er, du Code wallon du Bien-être des animaux dispose :
« Voor de toepassing van dit Wetboek wordt verstaan onder : « Pour l'application du présent Code, l'on entend par :
[...] [...]
2° het slachten: het doden van dieren bestemd voor menselijk verbruik; 2° l'abattage : la mise à mort d'animaux destinés à la consommation humaine;
[...] [...]
16° bedwelmen : elk opzettelijk toegepast procédé dat een pijnloos 16° un étourdissement : tout procédé intentionnel qui provoque une
bewustzijns- en gevoeligheidsverlies veroorzaakt, met inbegrip van elk perte de conscience et de sensibilité sans douleur, y compris tout
procédé waarbij de dood onmiddellijk intreedt; procédé entraînant une mort immédiate;
[...] [...]
26° het doden : elk opzettelijk procédé dat de dood van een dier 26° une mise à mort : tout procédé intentionnel qui cause la mort d'un
veroorzaakt; animal;
[...] ». [...] ».
Artikel D.57 van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt : L'article D.57 du Code wallon du Bien-être des animaux dispose :
« § 1. Een dier mag slechts worden gedood door een persoon die « § 1er. Un animal ne peut être mis à mort que par une personne ayant
daarvoor de nodige kennis en bekwaamheid heeft en volgens de meest les connaissances et les capacités requises, et suivant la méthode la
selectieve, de snelste en de minst pijnlijke methode voor het dier. plus sélective, la plus rapide et la moins douloureuse pour l'animal.
Een dier wordt enkel gedood na verdoving of bedwelming, behoudens : Un animal est mis à mort uniquement après anesthésie ou étourdissement, sauf les cas :
1° overmacht; 1° de force majeure;
2° beoefenen van jacht of visvangst; 2° de pratiques de la chasse ou de la pêche;
3° bestrijding van schadelijke organismen; 3° de lutte contre les organismes nuisibles;
4° dodingsacties waarin wordt voorzien krachtens de wet op het 4° d'actions de mise à mort prévues en vertu de la loi sur la
natuurbehoud. conservation de la nature.
Indien het doden van dieren het voorwerp uitmaakt van bijzondere Lorsque la mise à mort d'animaux fait l'objet de méthodes
slachtmethodes, voorgeschreven door de ritus van een eredienst, moet particulières d'abattage prescrites par des rites religieux, le
het bedwelmingsprocedé omkeerbaar zijn en mag het niet de dood van het procédé d'étourdissement doit être réversible et ne peut entraîner la
dier tot gevolg hebben. mort de l'animal.
§ 2. De Regering kan het slachten van dieren op de plaats waar ze § 2. Le Gouvernement peut autoriser l'abattage d'animaux sur leur lieu
gekweekt worden, volgens de door haar bepaalde voorwaarden en d'élevage selon les conditions et modalités qu'il détermine.
modaliteiten toelaten.
§ 3. In afwijking van § 1 worden de modaliteiten m.b.t. het doden van § 3. Par dérogation au paragraphe 1er, les modalités de mise à mort
dieren bedoeld in Hoofdstuk 8 bij en krachtens artikel D.90 des animaux visés au Chapitre 8 sont fixées par et en vertu de
vastgesteld ». l'article D.90 ».
Artikel D.59 van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt : L'article D.59 du Code wallon du Bien-être des animaux dispose :
« De Regering stelt de voorwaarden en de nadere regels vast voor : « Le Gouvernement fixe les conditions et les modalités se rapportant :
1° de vaardigheid van het personeel werkzaam in de slachthuizen en van 1° à la compétence du personnel travaillant dans les abattoirs et des
de personen die deelnemen aan het doden van de dieren, met inbegrip personnes participant à la mise à mort des animaux en ce compris la
van het invoeren van vormingen en examens, evenals het afleveren, het mise en place de formations et d'examens ainsi que la délivrance, le
intrekken en het opschorten van in dat kader afgeleverde getuigschriften; retrait et la suspension de certificats délivrés dans ce cadre;
2° de kwalificatie van de personen die gemachtigd zijn om het doden 2° à la qualification des personnes habilitées à pratiquer la mise à
van een dier uit te voeren; mort d'un animal;
3° de controle en de autocontrole van de slachtvoorwaarden vanaf de 3° au contrôle et à l'autocontrôle des conditions d'abattage depuis
aankomst de dieren in het slachthuis tot het doden; l'arrivée des animaux à l'abattoir jusqu'à la mise à mort;
4° de bouw, inrichting en uitrusting van slachthuizen; 4° à la construction, l'aménagement et l'équipement des abattoirs;
5° het gebruik van producten of materieel bestemd voor het doden van 5° à l'utilisation de produits ou matériel destinés à la mise à mort
dieren ». d'animaux ».
Artikel D.105, § 1, van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt : L'article D.105, § 1er, du Code wallon du Bien-être des animaux dispose :
« Een inbreuk van de tweede categorie in de zin van Boek I van het « Commet une infraction de deuxième catégorie au sens du Livre Ier du
Milieuwetboek begaat, hij die : Code de l'Environnement, celui qui :
[...] [...]
18° een pijnlijke ingreep bij een dier verricht of laat verrichten 18° met à mort ou fait mettre à mort un animal sans procéder au
[lees : een dier doodt of laat doden] zonder een voorafgaande préalable à une anesthésie ou un étourdissement en contravention à
verdoving of bedwelming, in overtreding met artikel D.57 of met de l'article D.57 ou aux conditions fixées en vertu de ce même article;
voorwaarden vastgesteld krachtens dat artikel;
[...] ». [...] ».
Artikel 26 van het decreet van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse L'article 26 du décret du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du
Dierenwelzijnwetboek bepaalt : Bien-être des animaux dispose :
« Tot 31 augustus 2019 is artikel D.57 van het Waalse « Jusqu'au 31 août 2019, l'article D.57 du Code wallon du Bien-être
Dierenwelzijnwetboek niet van toepassing op slachtingen voorgeschreven des animaux ne s'applique pas aux abattages prescrits par un rite
door de ritus van een eredienst. religieux.
De Regering kan voorzien in de controleprocedure en -voorwaarden Le Gouvernement peut prévoir la procédure et les conditions de
waarbij aangetoond wordt dat het slachten ondernomen wordt in het contrôles démontrant que l'abattage est entrepris dans le cadre d'un
kader van de ritus van een eredienst ». rite religieux ».
B.2.1. Die bepalingen vervangen de bepalingen met een identieke B.2.1. Ces dispositions remplacent des dispositions ayant une portée
draagwijdte die in de wet van 14 augustus 1986 « betreffende de identique qui avaient été introduites dans la loi du 14 août 1986 «
bescherming en het welzijn der dieren » waren ingevoerd bij het relative à la protection et au bien-être des animaux » par le décret
decreet van 18 mei 2017 « tot wijziging van de artikelen 3, 15 en 16 du 18 mai 2017 « modifiant les articles 3, 15 et 16 et insérant un
en tot invoeging van een artikel 45ter in de wet van 14 augustus 1986 article 45ter dans la loi du 14 août 1986 relative à la protection et
betreffende de bescherming en het welzijn der dieren ». au bien-être des animaux ».
B.2.2. Bij het Hof zijn verschillende beroepen tot vernietiging B.2.2. La Cour a été saisie de plusieurs recours en annulation dirigés
ingesteld tegen de bepalingen van het voormelde decreet van 18 mei contre les dispositions du décret du 18 mai 2017 précité. Par son
2017. Bij zijn arrest nr. 52/2019 van 4 april 2019 heeft het arrêt n° 52/2019 du 4 avril 2019, elle a constaté que les dispositions
vastgesteld dat de bestreden bepalingen van het decreet van 18 mei attaquées du décret du 18 mai 2017 avaient été abrogées par l'article
2017 waren opgeheven bij artikel 24, eerste lid, 1°, van het decreet
van 4 oktober 2018 « betreffende het Dierenwelzijnwetboek » en dat 24, alinéa 1er, 1°, du décret du 4 octobre 2018 « relatif au Code
zij, gelet op de datum die voor de inwerkingtreding ervan was wallon du Bien-être des animaux » et que, compte tenu de la date qui
vastgesteld, nooit uitwerking hebben gehad. Het Hof heeft derhalve avait été fixée pour leur entrée en vigueur, elles n'avaient jamais
vastgesteld dat die beroepen zonder voorwerp waren geworden. produit leurs effets. La Cour a dès lors constaté que ces recours
avaient perdu leur objet.
B.2.3. Vóór de wijzigingen bij het decreet van 18 mei 2017 en bij het B.2.3. Avant sa modification par le décret du 18 mai 2017 et par le
bestreden decreet voorzag de wet van 14 augustus 1986, voor de décret attaqué, la loi du 14 août 1986 prévoyait, en ce qui concerne
slachtingen die zijn voorgeschreven door een religieuze ritus, in een les abattages prescrits par un rite religieux, une exception à
uitzondering op de principiële verplichting om het dier vooraf te l'obligation de principe d'étourdir préalablement l'animal. Le décret
bedwelmen. Het decreet van 18 mei 2017 en het bestreden decreet heffen du 18 mai 2017 et le décret attaqué abrogent cette exception.
die uitzondering op.
Ten aanzien van de ontvankelijkheid van de vorderingen tot schorsing Quant à la recevabilité des demandes de suspension
B.3. Het bestreden decreet is bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad
van 31 december 2018. De vorderingen tot schorsing dragen een B.3. Le décret attaqué a été publié au Moniteur belge du 31 décembre
2018. Les demandes de suspension portent le cachet de la poste du
poststempel van maandag 1 april 2019. Op grond van artikel 119, derde lundi 1er avril 2019. En vertu de l'article 119, alinéa 3, de la loi
lid, van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk spéciale du 6 janvier 1989 sur la Cour constitutionnelle, lorsque le
Hof wordt de dag waarop de termijn vervalt, wanneer het een zaterdag, jour de l'échéance du délai est un samedi, un dimanche ou un jour
een zondag of een wettelijke feestdag betreft, verplaatst tot de férié légal, il est reporté au plus prochain jour ouvrable.
eerstvolgende werkdag.
De excepties van niet-ontvankelijkheid ratione temporis die door de Les exceptions d'irrecevabilité ratione temporis soulevées par les
Waalse en de Vlaamse Regering zijn aangevoerd, worden verworpen. Gouvernements wallon et flamand sont rejetées.
B.4. De Waalse Regering betwist de ontvankelijkheid van het B.4. Le Gouvernement wallon conteste la recevabilité de la requête
verzoekschrift in de zaak nr. 7155 wat het « Centraal Israëlitisch dans l'affaire n° 7155 en ce qui concerne le « Consistoire Central
Consistorie van België » betreft. Israélite de Belgique ».
Daar de ontvankelijkheid van het verzoekschrift in die zaak niet wordt Dès lors que la recevabilité de la requête dans cette affaire n'est
betwist ten aanzien van de andere verzoekende partijen, dient de door pas contestée en ce qui concerne les autres parties requérantes, il
de Waalse Regering opgeworpen exceptie niet te worden onderzocht. n'y a pas lieu d'examiner l'exception soulevée par le Gouvernement
B.5.1. De Vlaamse Regering voert aan dat het verzoekschrift in de zaak wallon. B.5.1. Le Gouvernement flamand fait valoir que la requête introduite
nr. 7155 niet ontvankelijk zou zijn in zoverre de artikelen D.4, § 1, dans l'affaire n° 7155 serait irrecevable en ce qu'elle vise les
2°, 16° en 26°, D.57, §§ 2 en 3, en D.59 van het Waalse articles D.4, § 1er, 2°, 16° et 26°, D.57, § § 2 et 3, D.59, du Code
Dierenwelzijnwetboek en artikel 26 van het bestreden decreet worden wallon du Bien-être des animaux et l'article 26 du décret attaqué, dès
beoogd, daar de verzoekende partijen niet uiteenzetten in welke zin lors que les parties requérantes n'exposent pas en quoi ces
die bepalingen de door hen aangevoerde referentienormen zouden schenden. dispositions violeraient les normes de référence qu'elles invoquent.
B.5.2. Het Hof bepaalt de draagwijdte van de vordering tot schorsing B.5.2. La Cour détermine l'étendue de la demande de suspension en
op basis van de inhoud van het verzoekschrift en in het bijzonder op basis van de uiteenzetting van het moeilijk te herstellen ernstig nadeel en de middelen. Het beperkt zijn onderzoek bijgevolg tot de delen van de bestreden bepalingen ten aanzien waarvan wordt uiteengezet, enerzijds, in welke zin de toepassing ervan een moeilijk te herstellen ernstig nadeel zou kunnen veroorzaken en, anderzijds, in welke zin zij de in de middelen aangevoerde referentienormen zouden schenden. Het beperkt zijn onderzoek daarnaast tot de referentienormen ten aanzien waarvan is uiteengezet in welke zin zij zouden zijn geschonden. B.5.3. Uit de in beide zaken ingediende verzoekschriften blijkt dat de verzoekende partijen de schorsing van de bestreden bepalingen vorderen in zoverre die laatste niet langer voorzien in een uitzondering, vanaf fonction du contenu de la requête, et en particulier sur la base de l'exposé du préjudice grave difficilement réparable et des moyens. Elle limite dès lors son examen aux parties des dispositions attaquées au sujet desquelles il est exposé, d'une part, en quoi leur application risquerait de causer un préjudice grave difficilement réparable et, d'autre part, en quoi elles violeraient les normes de référence invoquées aux moyens. Elle limite par ailleurs son examen aux normes de référence au sujet desquelles il est exposé en quoi elles seraient violées. B.5.3. Il ressort des requêtes introduites dans les deux affaires que les parties requérantes demandent la suspension des dispositions
31 augustus 2019, op de verplichte verdoving of bedwelming vóór het attaquées en ce que celles-ci ne prévoient plus, à partir du 31 août
2019, une exception à l'obligation d'anesthésie ou d'étourdissement
doden van de dieren met het oog op de in het kader van de religieuze préalablement à la mise à mort des animaux en ce qui concerne les
riten voorgeschreven slachtingen. abattages prescrits dans le cadre de rites religieux.
Het Hof onderzoekt de vorderingen tot schorsing zoals zij aldus zijn afgebakend. La Cour examine les demandes de suspension ainsi circonscrites.
Ten aanzien van de voorwaarden van de schorsing Quant aux conditions de la suspension
B.6. Naar luid van artikel 20, 1°, van de bijzondere wet van 6 januari B.6. Aux termes de l'article 20, 1°, de la loi spéciale du 6 janvier
1989 op het Grondwettelijk Hof dient aan twee grondvoorwaarden te zijn 1989 sur la Cour constitutionnelle, deux conditions de fond doivent
voldaan opdat tot schorsing kan worden besloten : être remplies pour que la suspension puisse être décidée :
- de middelen die worden aangevoerd moeten ernstig zijn; - des moyens sérieux doivent être invoqués;
- de onmiddellijke uitvoering van de bestreden maatregel moet een - l'exécution immédiate de la règle attaquée doit risquer de causer un
moeilijk te herstellen ernstig nadeel kunnen berokkenen. préjudice grave difficilement réparable.
Daar de twee voorwaarden cumulatief zijn, leidt de vaststelling dat Les deux conditions étant cumulatives, la constatation que l'une de
één van die voorwaarden niet is vervuld tot verwerping van de ces deux conditions n'est pas remplie entraîne le rejet de la demande
vordering tot schorsing. de suspension.
Ten aanzien van het risico van een moeilijk te herstellen ernstig Quant au risque de préjudice grave difficilement réparable
nadeel B.7.1. De eerste verzoekende partij in de zaak nr. 7154 is een B.7.1. La première partie requérante dans l'affaire n° 7154 est une
natuurlijke persoon die aanhanger is van het islamitische geloof. De personne physique de confession musulmane. Le rite islamique contient
islamitische ritus omvat voorschriften met betrekking tot de slachting des préceptes relatifs à l'abattage des animaux. Cette partie
van dieren. Die verzoekende partij zet uiteen dat de slachting met requérante expose que l'abattage sous étourdissement préalable, même
voorafgaande bedwelming, ook al is die omkeerbaar, in strijd is met de si cet étourdissement est réversible, est contraire aux préceptes du
voorschriften van de islamitische ritus. Het risico van een moeilijk rite islamique. Le risque de préjudice grave difficilement réparable
te herstellen ernstig nadeel dat zij aanvoert, bestaat bijgevolg in qu'elle invoque consiste dès lors en une entrave à l'exercice de son
het belemmeren van de uitoefening van haar eredienst door de culte en ce qu'il lui est impossible de se procurer de la viande
onmogelijkheid om zich vlees te verschaffen dat voldoet aan de répondant aux exigences de celui-ci.
vereisten daarvan. De tweede tot de zevende verzoekende partij in dezelfde zaak zijn Les deuxième à septième parties requérantes dans la même affaire sont
vzw's die zich tot doel hebben gesteld de materiële voorwaarden in te des ASBL qui se sont donné pour but de mettre en place les conditions
voeren die noodzakelijk zijn voor de uitoefening van de matérielles nécessaires à l'exercice des pratiques cultuelles des
eredienstpraktijken van de aanhangers. Het risico van een moeilijk te fidèles. Le risque de préjudice grave difficilement réparable qu'elles
herstellen ernstig nadeel dat zij aanvoeren, bestaat in de onmogelijkheid om hun statutair doel verder na te streven en de belangen van hun leden te verdedigen, in zoverre het, vanaf de inwerkingtreding van de bestreden bepalingen, onmogelijk zou zijn zich vlees te verschaffen dat beantwoordt aan de vereisten van de islamitische ritus die de leden ervan praktiseren. Die verzoekende partijen tonen onvoldoende aan dat het onmogelijk zou zijn zich vlees te verschaffen dat afkomstig is van dieren die zijn geslacht overeenkomstig de islamitische ritus buiten het Waalse Gewest, in afwachting van een eventuele vernietiging van de bestreden bepalingen. invoquent tient dans l'impossibilité pour elles de réaliser leur but statutaire et de défendre les intérêts de leurs membres en ce qu'à partir de l'entrée en vigueur des dispositions attaquées leurs membres ne pourraient plus se procurer de la viande répondant aux exigences du rite islamique qu'ils observent. Ces parties requérantes ne démontrent pas à suffisance qu'il serait impossible de se procurer ailleurs qu'en Région wallonne de la viande provenant d'animaux abattus conformément au rite islamique, dans l'attente d'une éventuelle annulation des dispositions attaquées.
B.7.2. De achtste verzoekende partij in de zaak nr. 7154 is een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid die aan haar klantenkring, die hoofdzakelijk bestaat uit personen die het islamitische geloof belijden, vlees verkoopt dat afkomstig is van dieren die overeenkomstig de islamitische ritus zijn geslacht. Het risico van een moeilijk te herstellen ernstig nadeel dat zij aanvoert, bestaat in het verlies van haar klantenkring, te wijten aan het feit dat het voor haar onmogelijk is haar klanten vlees aan te bieden dat beantwoordt aan hun religieuze vereisten, hetgeen zou kunnen leiden tot haar faillissement. Die verzoekende partij toont onvoldoende aan dat het voor haar onmogelijk zou zijn om zich, bij producenten van vlees die buiten het Waalse Gewest zijn gevestigd, vlees te verschaffen dat voldoet aan de vereisten van haar klanten, in afwachting van een eventuele vernietiging van de bestreden bepalingen. B.7.2. La huitième partie requérante dans l'affaire n° 7154 est une société privée à responsabilité limitée qui vend à sa clientèle, essentiellement composée de personnes de confession musulmane, de la viande provenant d'animaux abattus conformément au rite islamique. Le risque de préjudice grave difficilement réparable qu'elle invoque réside dans la perte de sa clientèle, en ce qu'il lui sera impossible de fournir à celle-ci une viande répondant aux exigences de sa religion, ce qui pourrait la conduire à la faillite. Cette partie requérante ne démontre pas à suffisance qu'il lui serait impossible de se fournir en viande répondant aux exigences de ses clients auprès de producteurs de viande établis ailleurs qu'en Région wallonne, dans l'attente d'une éventuelle annulation des dispositions attaquées.
B.8.1. De verzoekende partijen in de zaak nr. 7155 voeren in de eerste B.8.1. Les parties requérantes dans l'affaire n° 7155 font valoir en
plaats aan dat het bestreden decreet een beroepsverbod instelt ten premier lieu que le décret attaqué prévoit une interdiction
aanzien van de shohatim (slachters volgens de israëlitische ritus), die het verbod opgelegd krijgen om hun beroep in het Waalse Gewest uit te oefenen. De derde verzoekende partij in die zaak zet uiteen dat zij de functie van shohet uitoefent en dus rechtstreeks wordt beoogd door het beroepsverbod dat uit de bestreden bepalingen voortvloeit. Die verzoekende partij is gedomicilieerd in het Vlaamse Gewest. Zij toont niet aan dat zij haar beroepsactiviteit thans in het geheel of een deel van het Waalse Gewest uitoefent. Het nadeel dat zij aanvoert, is derhalve hypothetisch. De andere verzoekende partijen in dezelfde zaak beweren niet het beroep van shohet uit te oefenen en zijn dus niet rechtstreeks betrokken bij het verbod om dat beroep op Waals grondgebied uit te oefenen. professionnelle à l'égard des shohatim (abatteurs exerçant conformément au rite israélite), qui ne peuvent plus exercer leur profession en Région wallonne. La troisième partie requérante dans cette affaire expose qu'elle exerce la fonction de shohet et qu'elle est donc directement visée par l'interdiction professionnelle découlant des dispositions attaquées. Cette partie requérante est domiciliée en Région flamande. Elle ne démontre pas qu'elle exerce actuellement son activité professionnelle en tout ou en partie en Région wallonne. Le préjudice qu'elle invoque est dès lors hypothétique. Quant aux autres parties requérantes dans la même affaire, elles ne prétendent pas exercer la profession de shohet et ne sont donc pas directement concernées par l'interdiction d'exercer cette profession sur le territoire wallon.
B.8.2. De verzoekende partijen in de zaak nr. 7155 voeren vervolgens B.8.2. Les parties requérantes dans l'affaire n° 7155 font ensuite
aan dat het voormelde beroepsverbod het vertrek van de shohatim naar
het buitenland zal veroorzaken. Zij zetten uiteen dat dat vertrek van valoir que l'interdiction professionnelle précitée va provoquer un
en het daaruit voortvloeiende tekort aan personen die zijn opgeleid om départ des shohatim vers l'étranger. Elles exposent que ce départ et
dieren volgens de israëlitische ritus te slachten, hun een nadeel la pénurie de personnes formées à l'abattage selon le rite israélite
berokkent dat niet zal kunnen worden hersteld door een eventueel qui s'ensuivront leur causent un préjudice qui ne pourra être réparé
vernietigingsarrest, daar op dat ogenblik onvoldoende personen zullen par un éventuel arrêt d'annulation, dès lors qu'il n'y aura plus, à ce
overblijven die ertoe gemachtigd zijn de slachting volgens de moment, suffisamment de personnes habilitées à pratiquer en Région
israëlitische ritus in het Waalse Gewest uit te voeren. wallonne l'abattage selon le rite israélite.
Het aangevoerde nadeel is niet moeilijk te herstellen, daar niets erop Le préjudice invoqué n'est pas difficilement réparable, rien
wijst dat de shohatim die zich op een andere plaats dan in het Waalse n'indiquant que les shohatim qui se seraient établis ailleurs qu'en
Gewest zouden zijn gaan vestigen na de inwerkingtreding van de Région wallonne à la suite de l'entrée en vigueur des dispositions
bestreden bepalingen, in geval van vernietiging ervan, hun attaquées ne pourraient, en cas d'annulation de celles-ci, reprendre
activiteiten niet zouden kunnen hervatten in het Waalse Gewest. leurs activités en Région wallonne.
B.9. Uit hetgeen voorafgaat, vloeit voort dat voor geen enkele B.9. Il découle de ce qui précède qu'un risque de préjudice grave
verzoekende partij een risico van een moeilijk te herstellen ernstig difficilement réparable n'est établi à l'égard d'aucune des parties
nadeel is aangetoond. requérantes.
De vorderingen tot schorsing dienen bijgevolg te worden verworpen. En conséquence, il y a lieu de rejeter les demandes de suspension.
Ten aanzien van het onderzoek van de beroepen tot vernietiging Quant à l'examen des recours en annulation
B.10.1. Bij het Hof zijn beroepen tot vernietiging ingesteld tegen het B.10.1. La Cour a été saisie de recours en annulation du décret de la
decreet van het Vlaamse Gewest van 7 juli 2017 « houdende wijziging Région flamande du 7 juillet 2017 « portant modification de la loi du
van de wet van 14 augustus 1986 betreffende de bescherming en het 14 août 1986 relative à la protection et au bien-être des animaux, en
welzijn der dieren, wat de toegelaten methodes voor het slachten van ce qui concerne les méthodes autorisées pour l'abattage des animaux ».
dieren betreft ». Die beroepen zijn samengevoegd en ingeschreven onder Ces recours ont été joints et inscrits sous le n° 6816 du rôle. Les
het rolnummer 6816. De door de verzoekende partijen in die zaken dispositions attaquées par les parties requérantes dans ces affaires
bestreden bepalingen hebben een inhoud die vergelijkbaar is met die ont un contenu similaire à celui des dispositions du décret wallon
van de bepalingen van het in de onderhavige zaak bestreden Waalse attaquées dans l'affaire présentement examinée.
decreet. B.10.2. Bij zijn arrest nr. 53/2019 van 4 april 2019 heeft het Hof aan B.10.2. Par son arrêt n° 53/2019 du 4 avril 2019, la Cour a posé à la
het Hof van Justitie van de Europese Unie de volgende prejudiciële Cour de justice de l'Union européenne les questions préjudicielles
vragen gesteld : suivantes :
« 1. Dient artikel 26, lid 2, eerste alinea, c), van de verordening « 1. L'article 26, paragraphe 2, premier alinéa, c), du règlement (CE)
(EG) nr. 1099/2009 van de Raad van 24 september 2009 inzake de n° 1099/2009 du Conseil du 24 septembre 2009 sur la protection des
bescherming van dieren bij het doden, te worden geïnterpreteerd in die animaux au moment de leur mise à mort doit-il être interprété en ce
zin dat het de lidstaten is toegestaan om, in afwijking van de in sens qu'il autorise les Etats membres, par dérogation à la disposition
artikel 4, lid 4, van die verordening vervatte bepaling en met het oog contenue dans l'article 4, paragraphe 4, de ce règlement et en vue de
op het bevorderen van het dierenwelzijn, voorschriften aan te nemen promouvoir le bien-être des animaux, à adopter des règles telles que
zoals vervat in het decreet van het Vlaamse Gewest van 7 juli 2017 ' celles qui sont contenues dans le décret de la Région flamande du 7
houdende wijziging van de wet van 14 augustus 1986 betreffende de juillet 2017 ' portant modification de la loi du 14 août 1986 relative
bescherming en het welzijn der dieren, wat de toegelaten methodes voor à la protection et au bien-être des animaux, en ce qui concerne les
het slachten van dieren betreft ', voorschriften die voorzien, méthodes autorisées pour l'abattage des animaux ', règles qui
enerzijds, in een verbod op het onverdoofd slachten van dieren dat ook prévoient, d'une part, une interdiction de l'abattage d'animaux sans
étourdissement applicable également à l'abattage effectué dans le
geldt voor de in het kader van een religieuze rite uitgevoerde cadre d'un rite religieux et, d'autre part, un procédé
slachting en, anderzijds, in een alternatief verdovingsprocedé voor de d'étourdissement alternatif pour l'abattage effectué dans le cadre
in het kader van een religieuze rite uitgevoerde slachting, gebaseerd d'un rite religieux, fondé sur l'étourdissement réversible et sur le
op de omkeerbare verdoving en op het voorschrift dat de verdoving niet précepte selon lequel l'étourdissement ne peut entraîner la mort de
de dood van het dier tot gevolg mag hebben ? l'animal ?
2. Schendt, indien de eerste prejudiciële vraag bevestigend dient te 2. Si la première question préjudicielle appelle une réponse
worden beantwoord, artikel 26, lid 2, eerste alinea, c), van de affirmative, l'article 26, paragraphe 2, premier alinéa, c), du
voormelde verordening, in de in de eerste vraag vermelde règlement précité viole-t-il, dans l'interprétation exposée dans la
interpretatie, artikel 10, lid 1, van het Handvest van de grondrechten première question, l'article 10, paragraphe 1, de la Charte des droits
van de Europese Unie ? fondamentaux de l'Union européenne ?
3. Schendt, indien de eerste prejudiciële vraag bevestigend dient te 3. Si la première question préjudicielle appelle une réponse
worden beantwoord, artikel 26, lid 2, eerste alinea, c), in samenhang affirmative, l'article 26, paragraphe 2, premier alinéa, c), lu en
gelezen met artikel 4, lid 4, van de voormelde verordening, in de in combinaison avec l'article 4, paragraphe 4, du règlement précité
viole-t-il, dans l'interprétation exposée dans la première question,
de eerste vraag vermelde interpretatie, de artikelen 20, 21 en 22 van les articles 20, 21 et 22 de la Charte des droits fondamentaux de
het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, doordat voor l'Union européenne, en ce qu'il ne prévoit, pour l'abattage d'animaux
het doden van dieren volgens speciale methodes die vereist zijn voor conformément à des méthodes particulières prescrites par des rites
religieuze riten slechts is voorzien in een voorwaardelijke
uitzondering op de verplichting het dier te verdoven (artikel 4, lid religieux, qu'une exception conditionnelle à l'obligation d'étourdir
4, juncto artikel 26, lid 2), terwijl voor het doden van dieren l'animal (article 4, paragraphe 4, juncto l'article 26, paragraphe 2),
tijdens de jacht, de visserij en tijdens sportieve en culturele alors qu'il est prévu, pour la mise à mort d'animaux dans le cadre de
evenementen, om de redenen vermeld in de overwegingen van de la chasse, de la pêche et de manifestations culturelles et sportives,
verordening, is voorzien in bepalingen naar luid waarvan die pour les raisons exposées dans les considérants du règlement, des
dispositions selon lesquelles ces activités ne relèvent pas du champ
activiteiten niet onder het toepassingsgebied van de verordening d'application du règlement ou ne sont pas soumises à l'obligation
vallen, dan wel niet onder de verplichting het dier te verdoven bij d'étourdir l'animal lors de sa mise à mort (article 1, paragraphe 1,
het doden ervan (artikel 1, lid 1, tweede alinea, en lid 3) ? ». deuxième alinéa, et paragraphe 3) ? ».
B.10.3. De vragen inzake de uitlegging en de geldigheid van de B.10.3. Les questions relatives à interprétation et à la validité du
verordening (EG) nr. 1099/2009 van de Raad van 24 september 2009 règlement (CE) n° 1099/2009 du Conseil du 24 septembre 2009 sur la
inzake de bescherming van dieren bij het doden rijzen op dezelfde protection des animaux au moment de leur mise à mort se posent de la
manier bij het onderzoek van de onderhavige beroepen. même manière à l'occasion de l'examen des présents recours.
B.10.4. Hieruit vloeit voort dat het Hof zich niet kan uitspreken over B.10.4. Il en résulte que la Cour ne peut se prononcer sur les
de onderhavige beroepen tot vernietiging alvorens te hebben kunnen présents recours en annulation avant d'avoir eu l'occasion de prendre
kennisnemen van het arrest dat het Hof van Justitie zal wijzen in
antwoord op de in B.10.2 weergegeven prejudiciële vragen (zaak connaissance de l'arrêt à rendre par la Cour de justice en réponse aux
C-336/19). questions préjudicielles reproduites en B.10.2 (affaire C-336/19).
Om die reden dient het onderzoek van de beroepen tot vernietiging, op Pour cette raison, l'examen des recours en annulation doit, sur ce
dat punt, te worden opgeschort totdat het Hof van Justitie in de point, être suspendu jusqu'à ce que la Cour de justice rende un arrêt
voormelde zaak een arrest heeft gewezen. dans l'affaire précitée.
Om die redenen, Par ces motifs,
het Hof la Cour
1. verwerpt de vorderingen tot schorsing; 1. rejette les demandes de suspension;
2. schort het onderzoek van de beroepen tot vernietiging op totdat het 2. suspend l'examen des recours en annulation jusqu'à ce que la Cour
Hof van Justitie van de Europese Unie in de zaak C-336/19 een arrest de justice de l'Union européenne rende un arrêt dans l'affaire
heeft gewezen in antwoord op de vragen die het Hof bij zijn arrest nr. C-336/19, en réponse aux questions posées par la Cour par son arrêt n°
53/2019 van 4 april 2019 heeft gesteld. 53/2019 du 4 avril 2019.
Aldus gewezen in het Frans en het Nederlands, overeenkomstig artikel Ainsi rendu en langue française et en langue néerlandaise,
65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk Hof, conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur
op 18 juli 2019. la Cour constitutionnelle, le 18 juillet 2019.
De griffier, Le greffier,
P.-Y. Dutilleux P.-Y. Dutilleux
De voorzitter, Le président,
F. Daoût F. Daoût
^