Etaamb.openjustice.be
Vue multilingue de Arrêt De La Cour Constitutionelle du --
← Retour vers "Arrêt n° 6/99 du 20 janvier 1999 Numéro du rôle : 1280 En cause : la question préjudicielle concernant l'article 3, § 1 er , de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la pension de retraite et de survie des travaille La Cour d'arbitrage, composée des présidents L. De Grève et M. Melchior, et des juges P. Martens(...)"
Arrêt n° 6/99 du 20 janvier 1999 Numéro du rôle : 1280 En cause : la question préjudicielle concernant l'article 3, § 1 er , de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la pension de retraite et de survie des travaille La Cour d'arbitrage, composée des présidents L. De Grève et M. Melchior, et des juges P. Martens(...) Arrest nr. 6/99 van 20 januari 1999 Rolnummer 1280 In zake : de prejudiciële vraag over artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust- en overlevingspensioen der zelfstandigen, gesteld door d Het Arbitragehof, samengesteld uit de voorzitters L. De Grève en M. Melchior, en de rechters P. (...)
COUR D'ARBITRAGE ARBITRAGEHOF
Arrêt n° 6/99 du 20 janvier 1999 Arrest nr. 6/99 van 20 januari 1999
Numéro du rôle : 1280 Rolnummer 1280
En cause : la question préjudicielle concernant l'article 3, § 1er, de In zake : de prejudiciële vraag over artikel 3, § 1, van het
l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la pension de koninklijk besluit nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust-
retraite et de survie des travailleurs indépendants, posée par le en overlevingspensioen der zelfstandigen, gesteld door de
Tribunal du travail d'Anvers Arbeidsrechtbank te Antwerpen.
La Cour d'arbitrage, Het Arbitragehof,
composée des présidents L. De Grève et M. Melchior, et des juges P. samengesteld uit de voorzitters L. De Grève en M. Melchior, en de
Martens, J. Delruelle, E. Cerexhe, H. Coremans et A. Arts, assistée du rechters P. Martens, J. Delruelle, E. Cerexhe, H. Coremans en A. Arts,
greffier L. Potoms, présidée par le président L. De Grève, bijgestaan door de griffier L. Potoms, onder voorzitterschap van voorzitter L. De Grève,
après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant : wijst na beraad het volgende arrest :
I. Objet de la question préjudicielle I. Onderwerp van de prejudiciële vraag
Par jugement du 14 janvier 1998 en cause de L. Montre contre Bij vonnis van 14 januari 1998 in zake L. Montre tegen het
l'Institut national d'assurances sociales pour travailleurs
indépendants, dont l'expédition est parvenue au greffe de la Cour le Rijksinstituut voor de sociale verzekeringen der zelfstandigen,
22 janvier 1998, le Tribunal du travail d'Anvers a posé la question waarvan de expeditie ter griffie van het Hof is ingekomen op 22
januari 1998, heeft de Arbeidsrechtbank te Antwerpen de volgende
préjudicielle suivante : prejudiciële vraag gesteld :
« L'article 3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 « Vormt artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 van 10
relatif à la pension de retraite et de survie des travailleurs november 1967 betreffende het rust- en overlevingspensioen van
indépendants viole-t-il le principe d'égalité et l'interdiction de zelfstandigen een schending van het gelijkheidsbeginsel en het
discrimination contenus aux articles 10 et 11 de la Constitution en discriminatieverbod vervat in de artikelen 10 en 11 van de Grondwet in
tant qu'il dispose qu'une distinction doit être faite en matière d'âge zoverre het bepaalt dat een onderscheid dient te worden gehanteerd in
de la pension entre les hommes et les femmes qui se sont forgé une de pensioenleeftijd van mannen en vrouwen die een zelfstandige
carrière d'indépendant ? » loopbaan hebben opgebouwd ? »
II. Les faits et la procédure antérieure II. De feiten en de rechtspleging in het bodemgeschil
Le Tribunal du travail d'Anvers est saisi du recours que L. Montre a Voor de Arbeidsrechtbank te Antwerpen is het beroep aanhangig dat L.
introduit contre la décision de l'Institut national d'assurances Montre heeft ingesteld tegen de beslissing van het Rijksinstituut voor
sociales pour travailleurs indépendants du 28 juin 1996 fixant sa de sociale verzekeringen der zelfstandigen van 28 juni 1996, waarbij
pension de retraite d'isolé dans le cadre du régime de pension des zijn rustpensioen als alleenstaande in het raam van het
travailleurs indépendants et appliquant en particulier à celle-ci une pensioenstelsel der zelfstandigen wordt vastgesteld en waarbij
réduction de 25 p.c. en raison d'une mise à la retraite anticipée de cinq ans. inzonderheid een vermindering met 25 pct. is toegepast wegens een met
Le demandeur devant la juridiction a quo considère qu'il est vijf jaar vervroegde oppensioenstelling.
discriminé en tant qu'homme, puisqu'une pension de retraite n'a pu lui De verzoeker voor het verwijzende rechtscollege is van oordeel dat hij
être accordée qu'à partir du premier mois suivant son als man gediscrimineerd wordt, nu hem pas een rustpensioen kon worden
soixante-cinquième anniversaire, alors que les femmes qui sont toegekend vanaf de eerste maand die volgt op zijn vijfenzestigste
travailleuses indépendantes peuvent en bénéficier dès leur soixantième verjaardag, terwijl dit voor vrouwelijke zelfstandigen reeds kan vanaf
anniversaire. Il soutient que la circonstance qu'il ait pu prendre sa hun zestigste verjaardag. Hij betoogt dat het feit dat hij vervroegd
retraite anticipativement n'y change rien, d'autant qu'il est pénalisé op pensioen kon gaan hieraan niets verandert, te meer daar hij alsdan
pour cela d'une réduction de sa pension de 5 p.c. par année wordt benadeeld door een vermindering van zijn pensioen met 5 pct. per
d'anticipation. jaar vervroeging.
Le Tribunal décide de poser la question préjudicielle précitée, De Rechtbank beslist hierover op suggestie van de verzoekende partij
suggérée par le demandeur. de bovenvermelde prejudiciële vraag te stellen.
III. La procédure devant la Cour III. De rechtspleging voor het Hof
Par ordonnance du 22 janvier 1998, le président en exercice a désigné Bij beschikking van 22 januari 1998 heeft de voorzitter in functie de
les juges du siège conformément aux articles 58 et 59 de la loi rechters van de zetel aangewezen overeenkomstig de artikelen 58 en 59
spéciale du 6 janvier 1989 sur la Cour d'arbitrage. van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Arbitragehof.
Les juges-rapporteurs ont estimé n'y avoir lieu de faire application De rechters-verslaggevers hebben geoordeeld dat er geen aanleiding was
des articles 71 ou 72 de la loi organique. om artikel 71 of 72 van de organieke wet toe te passen.
La décision de renvoi a été notifiée conformément à l'article 77 de la Van de verwijzingsbeslissing is kennisgegeven overeenkomstig artikel
loi organique, par lettres recommandées à la poste le 4 février 1998. 77 van de organieke wet bij op 4 februari 1998 ter post aangetekende brieven.
L'avis prescrit par l'article 74 de la loi organique a été publié au Het bij artikel 74 van de organieke wet voorgeschreven bericht is
Moniteur belge du 28 février 1998. bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad van 28 februari 1998.
Des mémoires ont été introduits par : Memories zijn ingediend door :
- L. Montre, demeurant à 2950 Kapellen, Graaf Henri Cornetlaan 9, par - L. Montre, wonende te 2950 Kapellen, Graaf Henri Cornetlaan 9, bij
lettre recommandée à la poste le 19 février 1998; op 19 februari 1998 ter post aangetekende brief;
- le Conseil des ministres, rue de la Loi 16, 1000 Bruxelles, par - de Ministerraad, Wetstraat 16, 1000 Brussel, bij op 20 maart 1998
lettre recommandée à la poste le 20 mars 1998. ter post aangetekende brief.
Ces mémoires ont été notifiés conformément à l'article 89 de la loi Van die memories is kennisgegeven overeenkomstig artikel 89 van de
organique, par lettres recommandées à la poste le 31 mars 1998. organieke wet bij op 31 maart 1998 ter post aangetekende brieven.
Le Conseil des ministres a introduit un mémoire en réponse, par lettre recommandée à la poste le 28 avril 1998. De Ministerraad heeft een memorie van antwoord ingediend bij op 28 april 1998 ter post aangetekende brief.
Par ordonnances des 30 juin 1998 et 16 décembre 1998, la Cour a Bij beschikkingen van 30 juni 1998 en 16 december 1998 heeft het Hof
prorogé respectivement jusqu'aux 22 janvier 1999 et 22 juillet 1999 le délai dans lequel l'arrêt doit être rendu. de termijn waarbinnen het arrest moet worden gewezen, verlengd tot respectievelijk 22 januari 1999 en 22 juli 1999.
Par ordonnance du 18 novembre 1998, la Cour a déclaré l'affaire en Bij beschikking van 18 november 1998 heeft het Hof de zaak in
état et fixé l'audience au 16 décembre 1998, après avoir invité les gereedheid verklaard en de dag van de terechtzitting bepaald op 16
parties à formuler, dans un mémoire complémentaire à introduire au december 1998, nadat het de partijen heeft uitgenodigd om in een
plus tard le 11 décembre 1998, leurs réflexions à propos de l'arrêt n° aanvullende memorie die ze uiterlijk op 11 december 1998 indienen, hun
C-154/96 du 22 octobre 1998 de la Cour de justice de Luxembourg dans bedenkingen te formuleren bij het arrest nr. C-154/96 van 22 oktober
l'affaire L. Wolfs contre l'Office national des pensions. 1998 van het Hof van Justitie te Luxemburg in de zaak van L. Wolfs
Cette ordonnance a été notifiée aux parties ainsi qu'à leurs avocats, tegen de Rijksdienst voor Pensioenen.
par lettres recommandées à la poste le 19 novembre 1998. Van die beschikking is kennisgegeven aan de partijen en hun advocaten
Le Conseil des ministres a introduit un mémoire complémentaire par bij op 19 november 1998 ter post aangetekende brieven.
lettre recommandée à la poste le 11 décembre 1998. De Ministerraad heeft een aanvullende memorie ingediend bij op 11
december 1998 ter post aangetekende brief.
A l'audience publique du 16 décembre 1998 : Op de openbare terechtzitting van 16 december 1998 :
- ont comparu : - zijn verschenen :
. Me L. Aerts, avocat au barreau d'Anvers, pour L. Montre; . Mr. L. Aerts, advocaat bij de balie te Antwerpen, voor L. Montre;
. Me H. Gilliams, avocat au barreau de Bruxelles, pour le Conseil des . Mr. H. Gilliams, advocaat bij de balie te Brussel, voor de
ministres; Ministerraad;
- les juges-rapporteurs A. Arts et J. Delruelle ont fait rapport; - hebben de rechters-verslaggevers A. Arts en J. Delruelle verslag uitgebracht;
- les avocats précités ont été entendus; - zijn de voornoemde advocaten gehoord;
- l'affaire a été mise en délibéré. - is de zaak in beraad genomen.
La procédure s'est déroulée conformément aux articles 62 et suivants De rechtspleging is gevoerd overeenkomstig de artikelen 62 en volgende
de la loi organique, relatifs à l'emploi des langues devant la Cour. van de organieke wet, die betrekking hebben op het gebruik van de talen voor het Hof.
IV. En droit IV. In rechte
- A - - A -
Position de L. Montre Standpunt van L. Montre
A.1. Le demandeur devant la juridiction a quo considère qu'il n'existe A.1. De verzoekende partij voor de Arbeidsrechtbank is van oordeel dat
pas de critère objectif fondant la distinction entre les hommes et les er voor het onderscheid inzake pensioenleeftijd tussen mannen en
femmes en matière d'âge de la pension sur la base de l'article 3, § 1er, vrouwen op basis van artikel 3, ' 1, van het koninklijk besluit nr. 72
de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la pension de van 10 november 1967 betreffende het rust- en overlevingspensioen der
retraite et de survie des travailleurs indépendants et que cette zelfstandigen geen objectief criterium bestaat en dat dit onderscheid
distinction ne peut être raisonnablement justifiée. al evenmin redelijk kan worden verantwoord.
Il fait observer que le législateur s'est aperçu de cette Hij doet opmerken dat de wetgever die discriminatie heeft ingezien en
discrimination et a prévu depuis lors une uniformisation progressive, inmiddels in een geleidelijke gelijkschakeling heeft voorzien, maar
mais que cette nouvelle réglementation ne s'applique qu'aux pensions dat die nieuwe regeling slechts geldt voor de pensioenen van
des travailleurs indépendants qui ont pris cours au plus tôt le 1er zelfstandigen die ten vroegste op 1 juli 1997 zijn ingegaan, zodat er
juillet 1997, de sorte que, dans son cas, il ne saurait être question voor hemzelf geen sprake is van enige gelijkberechtiging.
d'une égalité de traitement. Standpunt van de Ministerraad
Position du Conseil des ministres
A.2.1. On peut soutenir que durant la période pertinente en l'espèce, A.2.1. Het is te verdedigen dat er gedurende de voor deze zaak
du moins en ce qui concerne l'application de la réglementation en relevante periode, althans wat de toepassing van de pensioenregeling
matière de pensions dans le régime des travailleurs indépendants, il in het stelsel van de zelfstandigen betreft, wezenlijke verschillen
existait des différences substantielles entre les femmes et les
hommes, ayant pour effet que les femmes et les hommes ne peuvent être tussen mannen en vrouwen bestonden, die tot gevolg hebben dat mannen
considérés comme des catégories comparables en ce qui concerne la en vrouwen niet kunnen worden beschouwd als vergelijkbare categorieën
fixation de l'âge auquel on peut prétendre à une pension de retraite. wat de vaststelling van de pensioengerechtigde leeftijd betreft.
Le Conseil des ministres affirme qu'il a existé entre les hommes et De Ministerraad betoogt dat er tussen vrouwen en mannen gedurende de
les femmes, durant la période en cause - grosso modo, les quatre relevante periode - grosso modo de vier voorafgaande decennia - een
dernières décennies -, une forte inégalité des chances en ce qui sterke ongelijkheid van kansen was, wat de toegang tot en de
concerne l'accès aux professions et l'exercice de celles-ci : de uitoefening van beroepen betreft : heel wat door zelfstandigen
nombreuses activités exercées par les travailleurs indépendants sont restées fort longtemps de jure et ensuite de facto inaccessibles ou difficilement accessibles aux femmes; les femmes occupaient des fonctions moins élevées, elles avaient moins aisément accès à des professions procurant à leurs titulaires des revenus élevés (professions libérales et direction de sociétés), étaient moins bien tolérées en tant que titulaires de ces professions ou avaient beaucoup moins de chances (souvent à cause des tâches ou responsabilités familiales) d'exercer ces professions, et certainement pas durant une longue période. En outre, les femmes étaient généralement moins scolarisées. Il n'est donc pas étonnant, selon le Conseil des ministres, que de nombreuses travailleuses indépendantes n'ont jamais obtenu le droit à une pension (minimale), parce qu'elles comptaient trop peu d'années de carrière. Le Conseil des ministres souligne également les grandes différences sur le plan de la durée des carrières et affirme qu'il ressort de différentes études qu'il cite que la prétendue « discrimination » des uitgeoefende activiteiten zijn zeer lang eerst de jure en vervolgens de facto niet of moeilijk toegankelijk geweest voor vrouwen; vrouwen hadden minder hoge functies, zij hadden minder toegang tot beroepen die de beoefenaars ervan een hoog inkomen verschaften (vrije beroepen en het bestuur van vennootschappen), werden minder getolereerd als beoefenaars van die beroepen of hadden (vaak vanwege de familiale verantwoordelijkheden of taken) veel minder kansen om dergelijke beroepen uit te oefenen, en zeker niet gedurende een lange periode. Bovendien waren vrouwen in het algemeen minder geschoold. Voor de Ministerraad hoeft het dan ook niet te verwonderen dat heel wat vrouwelijke zelfstandigen nooit recht hebben verworven op een (minimum)pensioen, omdat zij te weinig loopbaanjaren hebben kunnen opbouwen. De Ministerraad wijst ook op de sterke verschillen wat de lengte van de loopbaan betreft en voert aan dat uit verschillende aangehaalde studies blijkt dat de beweerde « discriminatie » van mannelijke
travailleurs indépendants masculins n'a pas empêché qu'au cours de la zelfstandigen niet heeft kunnen verhinderen dat mannen gedurende de
période considérée, les hommes ont, bien plus que les femmes, pu relevante periode in veel meer gevallen dan vrouwen in aanmerking
prétendre à une pension de retraite et que les hommes ont pu avoir une carrière beaucoup plus longue. On peut en conclure, selon le Conseil des ministres, qu'en ce qui concerne la fixation de l'âge du droit à la pension de retraite, pour ce qui concerne la période en cause, les hommes et les femmes ne constituent pas des catégories suffisamment comparables et que le principe constitutionnel d'égalité ne peut dès lors s'appliquer en cette matière. A.2.2. En ordre subsidiaire, le Conseil des ministres déclare que la différence d'âge pour le droit à la pension au cours de cette période repose sur un critère objectif et peut raisonnablement être justifiée : le traitement de faveur auquel pouvaient prétendre les travailleurs indépendants féminins tempérait l'inégalité considérable des chances et de traitement dont elles étaient par ailleurs les victimes. kwamen voor een rustpensioen en dat mannen een veel langere loopbaan hebben weten op te bouwen. Hieruit kan naar het oordeel van de Ministerraad worden geconcludeerd dat mannen en vrouwen ten aanzien van de vaststelling van de pensioengerechtigde leeftijd, wat de relevante periode betreft, geen voldoende vergelijkbare categorieën vormen en dat derhalve het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel te dezen geen toepassing kan vinden. A.2.2. Subsidiair betoogt de Ministerraad dat het verschil in pensioengerechtigde leeftijd voor die periode op een objectief criterium berust en redelijk kan worden verantwoord : de preferentiële behandeling waarop vrouwelijke zelfstandigen aanspraak konden maken, verzachtte de aanzienlijke ongelijkheid van kansen en van behandeling waarvan zij het slachtoffer waren.
Le Conseil des ministres fait observer que, selon la jurisprudence de De Ministerraad doet opmerken dat volgens de rechtspraak van het Hof
la Cour (arrêt n° 9/94 du 27 janvier 1994), de telles « inégalités (arrest nr. 9/94 van 27 januari 1994) zogenaamde « corrigerende
correctrices », c'est-à-dire des différences de traitement qui visent ongelijkheden », dat wil zeggen verschillen in behandeling die ertoe
à remédier à une inégalité déterminée, sont compatibles, sous strekken een bepaalde ongelijkheid te verhelpen, onder bepaalde
certaines conditions, avec le principe d'égalité et avec voorwaarden verenigbaar zijn met het gelijkheidsbeginsel en het
l'interdiction de discrimination. discriminatieverbod.
Selon le Conseil des ministres, il est satisfait à ces conditions en Volgens de Ministerraad is te dezen aan die voorwaarden voldaan : uit
l'espèce : il ressort des études citées qu'il existait une inégalité de aangehaalde studies blijkt dat er een kennelijke ongelijkheid is;
manifeste; la suppression de cette inégalité constitue depuis de het verdwijnen van die ongelijkheid wordt reeds jaren door de
nombreuses années un souci des pouvoirs publics belges et a Belgische overheid nagestreefd en wordt in het raam van de
explicitement été désignée comme un objectif majeur dans le cadre des werkzaamheden van de Europese Unie uitdrukkelijk als een
travaux de l'Union européenne; la différenciation est progressivement behartenswaardige doelstelling aangemerkt; de differentiatie wordt
supprimée et n'a pas causé un préjudice sensible aux travailleurs geleidelijk afgevoerd en heeft geen merkbaar nadeel berokkend aan de
indépendants masculins. mannelijke zelfstandigen.
A.2.3. Le Conseil des ministres ajoute que, même s'il devait être A.2.3. De Ministerraad voert nog aan dat, zelfs indien geoordeeld zou
considéré que le traitement inégal ne se justifiait plus en 1996, le worden dat de ongelijke behandeling in 1996 niet langer verantwoord
législateur n'avait pas l'obligation de faire disparaître celui-ci was, dan nog voor de wetgever geen verplichting bestond om die
totalement d'un seul coup. ongelijkheid meteen en volledig te doen verdwijnen.
En l'espèce, il peut être affirmé, selon le Conseil des ministres, Te dezen kan volgens de Ministerraad worden gesteld, net zoals het Hof
tout comme la Cour l'a fait dans l'arrêt n° 56/93 du 8 juillet 1993 deed in zijn arrest nr. 56/93 van 8 juli 1993 wat het onderscheid
concernant la distinction entre les ouvriers et les employés en tussen arbeiders en bedienden ten aanzien van de opzeggingstermijnen
matière de délais de préavis, que la suppression d'une telle inégalité betreft, dat de uitdoving van een dergelijke ongelijkheid slechts
ne peut s'opérer que progressivement. geleidelijk kan plaatsvinden.
Le Conseil des ministres estime que le législateur n'a rien à se Naar het oordeel van de Ministerraad treft de wetgever geen verwijt
reprocher en ce qui concerne le moment et le rythme auxquels la wat het tijdstip en het tempo betreft waarmee het onderscheid wordt
distinction est supprimée : dans son arrêt n° 53/93 du 1er juillet weggewerkt : in zijn arrest nr. 53/93 van 1 juli 1993 heeft het Hof
1993, la Cour a déclaré qu'elle ne pourrait critiquer le choix d'une gesteld dat het slechts de keuze van een datum door de wetgever zou
date par le législateur que si celui-ci s'octroyait « un délai kunnen afkeuren indien de wetgever zich een « kennelijk onredelijke
manifestement déraisonnable », ce qui n'est pas le cas en l'espèce. termijn toemeet », waarvan te dezen geen sprake is.
Faisant toujours référence à l'arrêt n° 53/93, le Conseil des Nogmaals verwijzend naar het arrest nr. 53/93, doet de Ministerraad
ministres fait encore observer que le droit communautaire en vigueur a ook opmerken dat het geldende communautaire recht de Belgische
autorisé le législateur belge à maintenir une différence de traitement wetgever toestond om een verschil in behandeling te handhaven wat de
en ce qui concerne l'âge de la pension (article 7 de la directive n° pensioenleeftijd betreft (artikel 7 van de richtlijn nr. 79/7/EEG van
79/7/CEE du Conseil du 19 décembre 1978 relative à la mise en oeuvre de Raad van 19 december 1978 betreffende de geleidelijke
progressive du principe de l'égalité de traitement entre hommes et tenuitvoerlegging van het beginsel van gelijke behandeling van mannen
femmes en matière de sécurité sociale). en vrouwen op het gebied van de sociale zekerheid).
A.2.4. Le Conseil des ministres réfute la thèse de L. Montre selon A.2.4. De Ministerraad kant zich tegen de stelling van L. Montre dat
laquelle le législateur aurait admis le caractère illicite de la de wetgever de ongeoorloofdheid van het onderscheid heeft erkend door
distinction en uniformisant l'âge de la pension par l'arrêté royal du de pensioenleeftijd in het koninklijk besluit van 30 januari 1997
30 janvier 1997. gelijk te schakelen.
Selon le Conseil des ministres, la situation inégale des hommes et des Volgens de Ministerraad verdwijnt de ongelijke situatie van mannen en
femmes disparaît lentement et la différence des âges d'admission à la vrouwen langzaam aan en dient het verschil in pensioengerechtigde
retraite doit progressivement être supprimée à l'avenir, comme le leeftijd voor de toekomst geleidelijk te worden afgebouwd, zoals met
prévoit l'arrêté royal précité. La question préjudicielle ne porte, het voormelde koninklijk besluit is geschied. De prejudiciële vraag
selon le Conseil des ministres, que sur le passé. heeft volgens de Ministerraad enkel betrekking op het verleden.
Mémoire complémentaire du Conseil des ministres Aanvullende memorie van de Ministerraad
A.3.1. Par ordonnance du 18 novembre 1998, la Cour a invité les A.3.1. Bij beschikking van 18 november 1998 heeft het Hof de partijen
parties à formuler, dans un mémoire complémentaire, leurs réflexions à uitgenodigd om in een aanvullende memorie hun bedenkingen te
propos de l'arrêt n° C-154/96 du 22 octobre 1998 de la Cour de justice formuleren bij het arrest nr. C-154/96 van 22 oktober 1998 van het Hof
de Luxembourg dans l'affaire L. Wolfs contre l'Office national des van Justitie te Luxemburg in de zaak van L. Wolfs tegen de Rijksdienst
pensions. voor Pensioenen.
A.3.2. Le Conseil des ministres fait observer que l'arrêt précité de A.3.2. De Ministerraad doet opmerken dat het voormelde arrest van het
la Cour de justice confirme qu'un Etat membre qui a maintenu une Hof van Justitie bevestigt dat een Lid-Staat die een verschil in
différence dans l'âge de la retraite est en droit, en application de pensioenleeftijd heeft gehandhaafd, met toepassing van artikel 7, lid
l'article 7, paragraphe 1, littera a, de la directive 79/7/CEE, de 1, littera a, van de richtlijn 79/7/EEG, het bedrag van het pensioen
calculer le montant de la pension différemment selon le sexe du verschillend mag berekenen naar gelang van het geslacht.
travailleur. Le Conseil des ministres n'est pas d'accord avec l'affirmation de L.
Montre selon laquelle une telle dérogation, malgré le fait que les De Ministerraad is het niet eens met het betoog van L. Montre dat
règles communautaires l'autorisent, ne serait pas compatible avec les ondanks het feit dat de communautaire regels een dergelijke afwijking
articles 10 et 11 de la Constitution. toestaan, die afwijking niet verenigbaar is met de artikelen 10 en 11
Se référant aux mémoires antérieurs, le Conseil des ministres rappelle van de Grondwet. Met verwijzing naar de eerdere memories herhaalt de Ministerraad kort
brièvement sa position : zijn standpunt :
- les hommes et les femmes ne sont pas comparables en l'espèce; - mannen en vrouwen zijn te dezen niet vergelijkbaar;
- même s'ils étaient comparables, il conviendrait de considérer la - zelfs zo zij vergelijkbaar zijn, dan nog moet het verschil in
différence de traitement comme une « inégalité correctrice »; behandeling worden aangezien als een « corrigerende ongelijkheid »;
- même si la différence dans l'âge de la retraite était en soi - zelfs al zou het verschil in pensioengerechtigde leeftijd op
incompatible avec le principe d'égalité, ce dernier n'interdirait pas zichzelf niet verenigbaar zijn met het gelijkheidsbeginsel, dan nog
que le législateur supprime de façon progressive cette inégalité, qui verzet dat beginsel zich er niet tegen dat de wetgever die - in een
doit être appréciée dans une perspective historique. historisch perspectief te begrijpen - ongelijkheid op geleidelijke
wijze afbouwt.
Selon le Conseil des ministres, c'est aussi sur cette dernière Die laatste overweging ligt volgens de Ministerraad ook ten grondslag
considération que se fondent l'arrêt susmentionné de la Cour de aan het voormelde arrest van het Hof van Justitie, alsook aan het
justice et l'arrêt du 30 avril 1998 de cette Cour (affaires C-377/96 à arrest van dat Hof van 30 april 1998 (zaken C-377/96 tot en met
C-384/96, De Vriendt e.a.) auquel il est fait référence dans le C-384/96, De Vriendt e.a.) waarnaar in het eerstgenoemde arrest wordt
premier arrêt cité. verwezen.
Le Conseil des ministres confirme dès lors le point de vue qu'il a développé antérieurement. De Ministerraad bevestigt dan ook het eerder uiteengezette standpunt.
- B - - B -
B.1. La question préjudicielle concerne la compatibilité de l'article B.1. De prejudiciële vraag betreft de bestaanbaarheid met de artikelen
10 en 11 van de Grondwet van artikel 3, § 1, van het koninklijk
3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la besluit nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust- en
pension de retraite et de survie des travailleurs indépendants avec overlevingspensioen der zelfstandigen, in zoverre uit die bepaling een
les articles 10 et 11 de la Constitution, en tant qu'il résulte de
cette disposition une distinction entre les hommes et les femmes en ce onderscheid voortspruit tussen mannen en vrouwen op het stuk van hun
qui concerne leurs droits à la retraite. pensioenrechten.
B.2. L'article 3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 dispose : B.2. Artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 bepaalt :
« La pension de retraite peut être accordée à partir du premier du « Het rustpensioen kan toegekend worden vanaf de eerste van de maand
mois qui suit le 65e ou le 60e anniversaire du demandeur, selon qu'il die volgt op de 65e of de 60e verjaardag van de aanvrager, naargelang
s'agit d'un homme ou d'une femme. het een man of een vrouw betreft.
Elle peut toutefois en ce qui concerne les hommes prendre cours, au Voor wat de mannen betreft kan het nochtans, naar keuze en op verzoek
choix et à la demande de l'intéressé, dans la période de cinq années van de belanghebbende, ingaan binnen de periode van vijf jaar, die de
qui précède l'âge normal de la pension; dans ce cas, elle est réduite normale pensioenleeftijd voorafgaat; in dat geval wordt het verminderd
de 5 p.c. par année d'anticipation. met 5 t.h. per jaar vervroeging.
Pour l'application du coefficient de réduction, il est tenu compte de Voor de toepassing van de verminderingscoëfficiënt, wordt rekening
l'âge atteint par le demandeur à son anniversaire précédant gehouden met de leeftijd die de aanvrager bereikte op zijn verjaardag
immédiatement la date de prise de cours de la pension. die de ingangsdatum van het pensioen onmiddellijk voorafgaat.
La réduction visée à l'alinéa 2 n'est pas appliquée à l'égard des De in lid 2 beoogde vermindering wordt niet toegepast ten aanzien van
hommes qui obtiennent, avant l'âge de 65 ans, la pension de retraite de mannen die vóór de leeftijd van 65 jaar, in hoedanigheid van
en qualité de travailleur salarié, conformément aux dispositions de werknemer het rustpensioen bekomen overeenkomstig de bepalingen van
l'article 5bis de l'arrêté royal n° 50 du 24 octobre 1967 relatif à la artikel 5bis van het koninklijk besluit nr. 50 van 24 oktober 1967
pension de retraite et de survie des travailleurs salariés. » betreffende het rust- en overlevingspensioen voor werknemers. »
B.3. En vertu de l'article 142 de la Constitution et des articles 1er B.3. Krachtens artikel 142 van de Grondwet en de artikelen 1 en 26 van
et 26 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur la Cour d'arbitrage, la de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Arbitragehof is het Hof
Cour est compétente pour contrôler les normes adoptées par un bevoegd ten aanzien van normen die door een wetgevende vergadering
législateur. zijn aangenomen.
L'arrêté royal n° 72 a été pris sur la base de la loi du 31 mars 1967 Het koninklijk besluit nr. 72 is vastgesteld op basis van de wet van
« attribuant certains pouvoirs au Roi en vue d'assurer la relance 31 maart 1967 « tot toekenning van bepaalde machten aan de Koning ten
einde de economische heropleving, de bespoediging van de regionale
économique, l'accélération de la reconversion régionale et la reconversie en de stabilisatie van het begrotingsevenwicht te
stabilisation de l'équilibre budgétaire ». Cette loi ne prescrivait verzekeren ». Die wet schreef niet voor dat de besluiten genomen op
pas que les arrêtés pris sur cette base dussent être confirmés. basis van die wet dienden te worden bekrachtigd.
En l'espèce, c'est en particulier l'alinéa 2 de l'article 3, § 1er, de Te dezen staat in het bijzonder het tweede lid van artikel 3, § 1, van
l'arrêté royal n° 72 qui est mis en cause. L'alinéa 1er dispose que het koninklijk besluit nr. 72 ter discussie. Volgens het eerste lid
les femmes peuvent demander une pension de retraite à partir de leur kunnen vrouwen vanaf hun zestigste levensjaar aanspraak maken op een
soixantième anniversaire et les hommes à partir de leur rustpensioen en mannen op hun vijfenzestigste, maar krachtens het
soixante-cinquième anniversaire, mais, en vertu de l'alinéa 2, les tweede lid kunnen mannen niettemin kiezen voor een vervroegde
hommes peuvent toutefois choisir une mise à la retraite anticipée à oppensioenstelling op zestig jaar, zij het dat in dat geval een
soixante ans, auquel cas leur pension est réduite de 25 p.c. Il verminderingscoëfficiënt van 25 pct. wordt toegepast. Uit de feiten in
ressort des faits de l'instance principale que c'est précisément cette het bodemgeschil blijkt dat de eiser voor het verwijzende
réduction que conteste le demandeur devant la juridiction a quo. rechtscollege precies tegen die vermindering opkomt.
L'alinéa 2 précité a été modifié par l'article 1er de l'arrêté royal Dat tweede lid is gewijzigd bij artikel 1 van het koninklijk besluit
n° 416 du 16 juillet 1986, qui a remplacé les mots « Elle peut nr. 416 van 16 juli 1986, waarbij de woorden « Het kan nochtans » zijn
toutefois » par les mots « Elle peut toutefois en ce qui concerne les vervangen door de woorden « Voor wat de mannen betreft kan het
hommes ». Dans la version originaire de la disposition litigieuse, la nochtans ». In de oorspronkelijke versie van de betwiste bepaling was
prise de cours anticipée dans la période de cinq années précédant zowel voor vrouwen als voor mannen een vervroegde oppensioenstelling
l'âge de la retraite fixé à l'alinéa 1er était possible tant pour les mogelijk tot vijf jaar voorafgaand aan de in het eerste lid
femmes que pour les hommes, moyennant l'application, pour les deux vastgestelde pensioenleeftijd mits toepassing, voor beide categorieën
catégories de personnes, du facteur de réduction. van personen, van de verminderingscoëfficiënt.
Dès lors que la différence de traitement dénoncée trouve, en l'espèce,
son origine dans une disposition qui a été modifiée par l'arrêté royal Nu het aangeklaagde verschil in behandeling te dezen zijn oorsprong
n° 416 précité et que celui-ci a été confirmé par l'article 13, 2°, de vindt in de bepaling die is gewijzigd door het voormelde koninklijk
la loi du 15 décembre 1986, il y a lieu de considérer que le besluit nr. 416, dat bij artikel 13, 2°, van de wet van 15 december
1986 is bekrachtigd, moet worden aangenomen dat de wetgever zich de
législateur s'est approprié la disposition litigieuse et qu'il betwiste bepaling eigen heeft gemaakt en staat het aan het Hof om dat
appartient à la Cour d'apprécier la compatibilité avec les articles 10 door de wetgever bekrachtigde verschil in behandeling te beoordelen op
et 11 de la Constitution de la différence de traitement confirmée par zijn bestaanbaarheid met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet.
le législateur.
B.4. Contrairement à ce que soutient le Conseil des ministres en ordre B.4. In tegenstelling tot wat de Ministerraad in hoofdorde betoogt,
principal, les hommes et les femmes ne constituent pas, en matière de zijn mannen en vrouwen op het stuk van het rustpensioen niet in die
pension de retraite, des catégories à ce point différentes qu'elles ne mate verschillend dat zij niet pertinent met elkaar zouden kunnen
pourraient être comparées de façon pertinente. worden vergeleken.
B.5. La disposition en cause fait partie d'un ensemble de mesures qui B.5. De in het geding zijnde bepaling maakt deel uit van een geheel
tendent à réaliser l'égalité de traitement entre hommes et femmes en van maatregelen die de gelijkberechtiging van mannen en vrouwen op het
matière de pensions. stuk van de pensioenen beogen.
Avec le Conseil des ministres, on peut observer que, dans une Met de Ministerraad kan in een historisch perspectief worden gewezen
perspective historique, il existe entre les hommes et les femmes, en op verschillen tussen mannen en vrouwen op het stuk van hun
matière d'activité professionnelle en qualité d'indépendant, des différences qui peuvent justifier une différence de traitement de ces catégories de personnes en ce qui concerne le régime des pensions de retraite des travailleurs indépendants. Il ressort en particulier d'un grand nombre de données fournies par le Conseil des ministres que les travailleurs indépendants féminins ont, au cours des dernières décennies, été bien moins longtemps actifs en qualité d'indépendants, alors que le montant de la pension de retraite des travailleurs indépendants est principalement déterminé par la durée de la carrière (et dans une moindre mesure par le revenu professionnel). Les éléments dont la Cour dispose font dès lors apparaître qu'en ce qui concerne la carrière de travailleur indépendant, il existait dans les faits, durant la période de référence des dernières décennies qui doit être prise en compte, des différences entre les hommes et les femmes, qui peuvent justifier objectivement et raisonnablement qu'une distinction ait été établie entre ces catégories quant à l'âge de la retraite. B.6. La Cour constate que la réglementation adoptée dans le cadre de l'Union européenne tient elle aussi compte des différences qui professionele activiteiten als zelfstandige, die een verantwoording kunnen bieden voor een onderscheid in behandeling tussen die categorieën van personen wat het stelsel van de rustpensioenen voor zelfstandigen betreft. Uit tal van gegevens voorgebracht door de Ministerraad blijkt inzonderheid dat vrouwelijke zelfstandigen in de voorbije decennia veel minder lang als zelfstandige actief zijn geweest, terwijl voor het bepalen van het bedrag van het rustpensioen voor zelfstandigen in hoofdzaak de duur van de loopbaan (en in mindere mate het beroepsinkomen) in aanmerking wordt genomen. Uit de gegevens waarover het Hof beschikt blijkt derhalve dat er in de in aanmerking te nemen referentieperiode van de voorbije decennia op het vlak van de loopbaan van zelfstandigen feitelijke verschillen bestonden tussen mannen en vrouwen, die objectief en in redelijkheid een onderscheid tussen die categorieën op het stuk van de pensioenleeftijd konden verantwoorden. B.6. Het Hof merkt op dat ook bij de regelgeving in het raam van de
existent entre les hommes et les femmes dans les régimes de pension Europese Unie rekening wordt gehouden met de bestaande verschillen
des Etats membres et de la nécessité de faire disparaître tussen mannen en vrouwen in de pensioenstelsels van de Lid-Staten en
progressivement ces différences. S'agissant des pensions de retraite met de noodzaak om die verschillen geleidelijk weg te werken.
en particulier, il y a lieu d'appliquer la directive du Conseil n° Inzonderheid wat de rustpensioenen betreft, geldt de richtlijn nr.
79/7/C.E.E. du 19 décembre 1978 « relative à la mise en oeuvre 79/7/EEG van de Raad van 19 december 1978 « betreffende de
geleidelijke tenuitvoerlegging van het beginsel van gelijke
progressive du principe de l'égalité de traitement entre hommes et behandeling van mannen en vrouwen op het gebied van de sociale
femmes en matière de sécurité sociale ». Son article 7, paragraphe 1, zekerheid ». Volgens artikel 7, lid 1, doet de richtlijn « geen
dispose que la directive « ne fait pas obstacle à la faculté qu'ont afbreuk aan de bevoegdheid van de Lid-Staten om van haar werkingssfeer
les Etats membres d'exclure de son champ d'application : a) la uit te sluiten : a) de vaststelling van de pensioengerechtigde
fixation de l'âge de la retraite pour l'octroi des pensions de leeftijd met het oog op de toekenning van ouderdoms- en rustpensioenen
vieillesse et de retraite et les conséquences pouvant en découler pour en de gevolgen die hieruit kunnen voortvloeien voor andere prestaties;
d'autres prestations;... ». [...] ».
Selon la Cour de justice, cette disposition doit être interprétée en Volgens het Hof van Justitie moet die bepaling aldus worden uitgelegd
ce sens que, lorsqu'une réglementation nationale a maintenu une dat wanneer een nationale regeling een verschil in pensioenleeftijd
différence dans l'âge de la retraite entre les travailleurs masculins
et les travailleurs féminins, l'Etat membre concerné est en droit de tussen mannelijke en vrouwelijke werknemers heeft gehandhaafd, de
calculer le montant de la pension différemment selon le sexe du betrokken Lid-Staat het bedrag van het pensioen verschillend mag
travailleur (C.J.C.E., 30 avril 1998, De Vriendt e.a. (affaires berekenen naar gelang van het geslacht van de werknemer (H.v.J., 30
april 1998, De Vriendt e.a., samengevoegde zaken C-377/96 tot
jointes C-377/96 à C-384/96, Rec. C.J.C.E. I-1247, et 22 octobre 1998, C-384/96, Jur. I-1247, en 22 oktober 1998, Wolfs en Rijksdienst voor
Wolfs et Office national des pensions, affaire C-154/96). Dans ces Pensioenen, zaak C-154/96)). In die beide arresten, die betrekking
deux arrêts, qui concernaient l'arrêté royal n° 50 du 24 octobre 1967 hadden op het koninklijk besluit nr. 50 van 24 oktober 1967
relatif à la pension de retraite et de survie des travailleurs betreffende het rust- en overlevingspensioen voor werknemers, overwoog
salariés, la Cour a considéré qu'il ressort de la nature des
exceptions figurant à l'article 7, paragraphe 1, de la directive que het Hof dat uit de aard van de in artikel 7, lid 1, van de richtlijn
le législateur communautaire a entendu autoriser les Etats membres à voorkomende uitzonderingen kan worden afgeleid dat de communautaire
maintenir temporairement, en matière de retraites, les avantages wetgever de Lid-Staten heeft willen toestaan tijdelijk de aan vrouwen
reconnus aux femmes, afin de leur permettre de procéder toegekende voordelen op pensioengebied te handhaven, teneinde hen in
progressivement à une modification des systèmes de pensions sur ce staat te stellen hun pensioenstelsels op dit punt geleidelijk aan te
point sans perturber l'équilibre financier complexe de ces systèmes, passen zonder het ingewikkelde financiële evenwicht van die stelsels -
dont il ne pouvait méconnaître l'importance (arrêt De Vriendt, een aspect dat niet kon worden genegeerd - te verstoren (arrest De
considérant 26; arrêt Wolfs, considérant 25). Vriendt, rechtsoverweging 26; arrest Wolfs, rechtsoverweging 25).
B.7. En l'espèce, la mesure a certes pour effet que les hommes qui B.7. Te dezen heeft de maatregel weliswaar tot gevolg dat mannen die
souhaitent bénéficier anticipativement de leur pension de retraite vervroegd hun rustpensioen willen genieten, rekening moeten houden met
doivent tenir compte d'une réduction de 5 p.c. par année een verminderingscoëfficiënt van 5 pct. per jaar vervroeging. Toch kan
d'anticipation. Cette mesure ne peut toutefois être considérée comme die maatregel niet als kennelijk onevenredig worden beschouwd,
manifestement disproportionnée, compte tenu de la nécessité de rekening houdend met de noodzaak om het stelsel van de rustpensioenen
préserver également la viabilité du régime des pensions de retraite
des travailleurs indépendants. voor zelfstandigen betaalbaar te houden.
Cette considération financière ne saurait justifier qu'une différence Die financiële overweging kan niet verantwoorden dat op het stuk van
de traitement fondée sur le sexe soit maintenue en ce qui concerne de pensioenleeftijd een verschil in behandeling op basis van het
l'âge de la pension, d'autant que les discriminations de fait que geslacht blijvend wordt gehandhaafd, te meer daar de feitelijke
subissent les femmes dans la vie active sont progressivement réduites. achterstelling van de vrouwen in het arbeidsproces gaandeweg
C'est toutefois au législateur qu'il appartient de déterminer les vermindert. Het komt evenwel de wetgever toe te bepalen op welke wijze
modalités et le délai nécessaire à la réalisation d'un traitement égal en binnen welke tijdspanne de gelijkberechtiging tussen mannen en
des hommes et des femmes en matière de pensions, sous réserve d'une vrouwen op het stuk van de pensioenen kan worden verwezenlijkt, onder
appréciation manifestement déraisonnable, ce qui n'est pas le cas en voorbehoud van een kennelijk onredelijke beoordeling, wat te dezen
l'espèce. niet het geval is.
La Cour constate en effet que le législateur a prévu, avec effet au 1er Het Hof stelt immers vast dat de wetgever met ingang van 1 juli 1997
juillet 1997, une adaptation progressive du régime des pensions de heeft voorzien in een geleidelijke aanpassing van het stelsel van de
retraite des travailleurs indépendants, en vue d'accorder les mêmes rustpensioenen voor zelfstandigen met het oog op een gelijkberechtiging van mannen en vrouwen, waarbij de
droits aux hommes et aux femmes, l'âge de la pension étant fixé à 65 pensioengerechtigde leeftijd voor vrouwen zoals voor mannen op 65 jaar
ans pour les femmes comme pour les hommes (égalité parfaite au 1er wordt gebracht (volledige gelijkstelling per 1 januari 2009) met voor
janvier 2009), cependant que, pour les deux catégories, il est prévu beide categorieën eenzelfde noemer van de loopbaanbreuk in 45sten en
un même dénominateur de la fraction de carrière en 45es, avec une een gelijke mogelijkheid van vervroegde oppensioenstelling mits
possibilité égale de prise de cours anticipée moyennant une réduction toepassing van een verminderingscoëfficiënt van 5 pct. per jaar
de 5 p.c. par année d'anticipation (arrêté royal du 30 janvier 1997 « vervroeging (koninklijk besluit van 30 januari 1997 « betreffende het
relatif au régime de pension des travailleurs indépendants en pensioenstelsel der zelfstandigen met toepassing van de artikelen 15
application des articles 15 et 27 de la loi du 26 juillet 1996 portant en 27 van de wet van 26 juli 1996 tot modernisering van de sociale
modernisation de la sécurité sociale et assurant la viabilité des zekerheid en tot vrijwaring van de leefbaarheid van de wettelijke
régimes légaux de pensions et de l'article 3, § 1er, 4°, de la loi du pensioenstelsels en van artikel 3, § 1, 4°, van de wet van 26 juli
26 juillet 1996 visant à réaliser les conditions budgétaires de la 1996 strekkende tot realisatie van de budgettaire voorwaarden tot
participation de la Belgique à l'Union économique et monétaire deelname van België aan de Europese en Monetaire Unie », bekrachtigd
européenne », confirmé par l'article 6 de la loi du 26 juin 1997). bij artikel 6 van de wet van 26 juni 1997).
B.8. Il résulte de ce qui précède que la question préjudicielle B.8. Uit wat voorafgaat volgt dat de prejudiciële vraag ontkennend
appelle une réponse négative. moet worden beantwoord.
Par ces motifs, Om die redenen,
la Cour het Hof
dit pour droit : zegt voor recht :
L'article 3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 Artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 van 10 november 1967
relatif à la pension de retraite et de survie des travailleurs betreffende het rust- en overlevingspensioen der zelfstandigen,
indépendants, modifié par l'arrêté royal n° 416 du 16 juillet 1986 gewijzigd door het koninklijk besluit nr. 416 van 16 juli 1986, dat
confirmé par la loi du 15 décembre 1986, ne viole pas les articles 10 bij de wet van 15 december 1986 is bekrachtigd, schendt de artikelen
et 11 de la Constitution dans la mesure où il établit une différence 10 en 11 van de Grondwet niet in zoverre het een onderscheid in
de traitement entre les hommes et les femmes en ce qui concerne leurs behandeling instelt tussen mannen en vrouwen op het stuk van hun
droits à la pension en tant que travailleurs indépendants. pensioenrechten als zelfstandige.
Ainsi prononcé en langue néerlandaise et en langue française, Aldus uitgesproken in het Nederlands en het Frans, overeenkomstig
conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur artikel 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het
la Cour d'arbitrage, à l'audience publique du 20 janvier 1999. Arbitragehof, op de openbare terechtzitting van 20 januari 1999.
Le président, De voorzitter,
L. De Grève. L. De Grève.
Le greffier, De griffier,
L. Potoms L. Potoms.
^