Etaamb.openjustice.be
Meertalige weergave van Arrest van --
← Terug naar "Uittreksel uit arrest nr. 167/2016 van 22 december 2016 Rolnummer 6318 In zake : de prejudiciële vraag betreffende de artikelen 2bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering en 2, 1°, van de programmawet van 27 decemb(...) Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters J. Spreutels en E. De Groot, en de recht(...)"
Uittreksel uit arrest nr. 167/2016 van 22 december 2016 Rolnummer 6318 In zake : de prejudiciële vraag betreffende de artikelen 2bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering en 2, 1°, van de programmawet van 27 decemb(...) Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters J. Spreutels en E. De Groot, en de recht(...) Extrait de l'arrêt n° 167/2016 du 22 décembre 2016 Numéro du rôle : 6318 En cause : la question préjudicielle relative aux articles 2bis du titre préliminaire du Code de procédure pénale et 2, 1°, de la loi-programme du 27 décembre 2006,(...) La Cour constitutionnelle, composée des présidents J. Spreutels et E. De Groot, et des juges L. (...)
GRONDWETTELIJK HOF COUR CONSTITUTIONNELLE
Uittreksel uit arrest nr. 167/2016 van 22 december 2016 Extrait de l'arrêt n° 167/2016 du 22 décembre 2016
Rolnummer 6318 Numéro du rôle : 6318
In zake : de prejudiciële vraag betreffende de artikelen 2bis van de En cause : la question préjudicielle relative aux articles 2bis du
voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering en 2, 1°, van de titre préliminaire du Code de procédure pénale et 2, 1°, de la
programmawet (II) van 27 december 2006, gesteld door het Hof van loi-programme (II) du 27 décembre 2006, posée par la Cour d'appel de
Beroep te Luik. Liège.
Het Grondwettelijk Hof, La Cour constitutionnelle,
samengesteld uit de voorzitters J. Spreutels en E. De Groot, en de composée des présidents J. Spreutels et E. De Groot, et des juges L.
rechters L. Lavrysen, A. Alen, J.-P. Snappe, E. Derycke, P. Nihoul, F. Lavrysen, A. Alen, J.-P. Snappe, E. Derycke, P. Nihoul, F. Daoût, T.
Daoût, T. Giet en R. Leysen, bijgestaan door de griffier F. Giet et R. Leysen, assistée du greffier F. Meersschaut, présidée par
Meersschaut, onder voorzitterschap van voorzitter J. Spreutels, le président J. Spreutels,
wijst na beraad het volgende arrest : après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant :
I. Onderwerp van de prejudiciële vraag en rechtspleging I. Objet de la question préjudicielle et procédure
Bij arrest van 10 december 2015 in zake het openbaar ministerie tegen Par arrêt du 10 décembre 2015 en cause du ministère public contre la
de bvba « L.C.D.S. », waarvan de expeditie ter griffie van het Hof is SPRL « L.C.D.S. », dont l'expédition est parvenue au greffe de la Cour
ingekomen op 23 december 2015, heeft het Hof van Beroep te Luik de le 23 décembre 2015, la Cour d'appel de Liège a posé la question
volgende prejudiciële vraag gesteld : préjudicielle suivante :
« Schenden artikel 2bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van « Les articles 2bis du titre préliminaire du Code de procédure pénale
strafvordering en artikel 2, 1°, van de programmawet van 27 december et 2, 1°, de la loi-programme du 27 décembre 2006 interprétés en tant,
2006, in die zin geïnterpreteerd, voor het eerste artikel, dat het de pour le premier, qu'il oblige les cours et tribunaux à procéder à la
hoven en rechtbanken ertoe verplicht een lasthebber ad hoc aan te désignation d'un mandataire ad hoc dès l'instant où il existe un
wijzen zodra er een belangenconflict bestaat en, voor het tweede conflit d'intérêts et, pour le second, que les honoraires de ce
artikel, dat de erelonen van die lasthebber ad hoc, meestal een mandataire ad hoc, généralement avocat, doivent être qualifiés comme
advocaat, moeten worden aangemerkt als verweerkosten die niet kunnen
worden opgenomen in de gerechtskosten in strafzaken, de artikelen 10, frais de défense non susceptibles d'être inclus dans les frais de
11 en 23 van de Grondwet, in samenhang gelezen met artikel 6.3, onder justice répressive, violent-ils les articles 10, 11 et 23 de la
c), van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens, aangezien, Constitution lus en combinaison avec l'article 6, 3c, de la Convention
in het geval waarin de vertegenwoordigde rechtspersoon wegens zijn européenne des droits de l'homme dès lors que l'avocat désigné, sauf à
faillissement of zijn insolvabiliteit in gebreke blijft, de aangewezen décliner systématiquement le mandat conféré, risque, en cas de
advocaat, tenzij hij het verleende mandaat stelselmatig weigert, het défaillance de la personne morale représentée en raison de sa faillite
risico loopt geen billijke vergoeding van zijn prestaties te ou de son insolvabilité, ne pas obtenir une rémunération équitable de
verkrijgen, terwijl hij, in alle gevallen waarin een advocaat door een ses prestations alors que dans toutes les hypothèses où un avocat est
rechter wordt aangewezen, in beginsel het recht heeft een vergoeding désigné par un juge, il est en droit, en principe, de revendiquer une
van zijn prestaties te eisen ? ». indemnisation de ses prestations ? ».
(...) (...)
III. In rechte III. En droit
(...) (...)
B.1. De prejudiciële vraag heeft betrekking op artikel 2bis van de B.1. La question préjudicielle porte sur les articles 2bis du titre
voorafgaande titel van het Wetboek van strafvordering en op artikel 2, préliminaire du Code de procédure pénale et 2, 1°, de la loi-programme
1°, van de programmawet (II) van 27 december 2006. (II) du 27 décembre 2006.
Artikel 2bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van L'article 2bis du titre préliminaire du Code de procédure pénale
strafvordering bepaalt : dispose :
« Ingeval de strafvordering tegen een rechtspersoon en tegen degene « Lorsque les poursuites contre une personne morale et contre la
die bevoegd is om de rechtspersoon te vertegenwoordigen, wordt personne habilitée à la représenter sont engagées pour des mêmes faits
ingesteld wegens dezelfde of samenhangende feiten, wijst de rechtbank ou des faits connexes, le tribunal compétent pour connaître de
die bevoegd is om kennis te nemen van de strafvordering tegen de l'action publique contre la personne morale désigne, d'office ou sur
rechtspersoon, ambtshalve of op verzoekschrift, een lasthebber ad hoc requête, un mandataire ad hoc pour la représenter ».
aan om deze te vertegenwoordigen ».
Artikel 2 van de programmawet (II) van 27 december 2006 bepaalt : L'article 2 de la loi-programme (II) du 27 décembre 2006 dispose :
« De gerechtskosten omvatten de kosten veroorzaakt door : « Les frais de justice comprennent les frais engendrés par :
1° elke strafrechtspleging in de fase van het opsporingsonderzoek, het 1° toute procédure pénale dans la phase d'information, d'instruction,
gerechtelijk onderzoek, de uitspraak; de jugement;
[...] ». [...] ».
B.2. Aan het Hof wordt een vraag gesteld over de bestaanbaarheid van B.2. La Cour est interrogée sur la compatibilité des deux dispositions
de twee in het geding zijnde bepalingen met de artikelen 10, 11 en 23 en cause avec les articles 10, 11 et 23 de la Constitution, combinés
van de Grondwet, in samenhang gelezen met artikel 6.3, c), van het avec l'article 6.3, c), de la Convention européenne des droits de
Europees Verdrag voor de rechten van de mens, in zoverre de lasthebber
ad hoc, die door de strafrechter is aangewezen zodra er een l'homme, en ce que le mandataire ad hoc, désigné par le juge pénal dès
belangenconflict bestaat, het financieel in gebreke blijven van de l'instant où il existe un conflit d'intérêts, doit supporter la
rechtspersoon die hij vertegenwoordigt, moet dragen, zonder dat de défaillance financière de la personne morale qu'il représente, sans
erelonen van de « lasthebber ad hoc, meestal een advocaat », kunnen que les honoraires du « mandataire ad hoc, généralement avocat »,
worden opgenomen in de gerechtskosten in strafzaken, zodat, « in het puissent être inclus dans les frais de justice répressive, de sorte
geval waarin de vertegenwoordigde rechtspersoon wegens zijn que « l'avocat désigné, sauf à décliner systématiquement le mandat
faillissement of zijn insolvabiliteit in gebreke blijft, de aangewezen conféré, risque, en cas de défaillance de la personne morale
advocaat, tenzij hij het verleende mandaat stelselmatig weigert, het représentée en raison de sa faillite ou de son insolvabilité, de ne
risico loopt geen billijke vergoeding van zijn prestaties te pas obtenir une rémunération équitable de ses prestations alors que
verkrijgen, terwijl hij, in alle gevallen waarin een advocaat door een dans toutes les hypothèses où un avocat est désigné par un juge, il
rechter wordt aangewezen, in beginsel het recht heeft een vergoeding est en droit, en principe, de revendiquer une indemnisation de ses
van zijn prestaties te eisen ». prestations ».
B.3.1. Bij zijn arrest nr. 143/2016 van 17 november 2016 heeft het Hof B.3.1. Par son arrêt n° 143/2016 du 17 novembre 2016, la Cour s'est
zich uitgesproken over de bestaanbaarheid van artikel 2bis van de prononcée sur la compatibilité de l'article 2bis du titre préliminaire
voorafgaande titel van het Wetboek van strafvordering en van de
artikelen 508/1 en 508/13 van het Gerechtelijk Wetboek met de du Code de procédure pénale et des articles 508/1 et 508/13 du Code
artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in samenhang gelezen met artikel judiciaire avec les articles 10 et 11 de la Constitution, lus en
6.3, c), van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens. combinaison avec l'article 6.3, c), de la Convention européenne des
droits de l'homme.
B.3.2. Het Hof heeft in dat arrest eerst de rol van de lasthebber ad B.3.2. Dans cet arrêt, la Cour a d'abord rappelé le rôle du mandataire
hoc in herinnering gebracht : ad hoc :
« B.2.1. De verwijzende rechter is van mening dat artikel 2bis van de « B.2.1. Le juge a quo estime que l'article 2bis du titre préliminaire
voorafgaande titel van het Wetboek van strafvordering de aanwijzing du Code de procédure pénale exige la désignation d'un mandataire ad
van een lasthebber ad hoc vereist wanneer de strafvordering tegen een rechtspersoon en tegen diegene die bevoegd is om de rechtspersoon te vertegenwoordigen, wordt ingesteld wegens dezelfde of samenhangende feiten. B.2.2. Volgens de parlementaire voorbereiding strekt die bepaling immers ertoe een antwoord te geven op de vraag hoe een rechtspersoon kan verschijnen, wanneer zijn vertegenwoordigers tevens in eigen naam worden gedagvaard (Parl. St., Kamer, 1998-1999, nr. 2093/5, p. 42), en de moeilijkheden op te lossen die voortvloeien uit het belangenconflict dat kan ontstaan wanneer die rechtspersoon en zijn vertegenwoordigers beiden worden vervolgd (Parl. St., Senaat, hoc lorsque les poursuites à l'encontre d'une personne morale et de la personne habilitée à la représenter sont engagées pour les mêmes faits ou pour des faits connexes. B.2.2. Cette disposition vise en effet, selon les travaux préparatoires, à répondre à la question de savoir comment une personne morale peut comparaître lorsque ses représentants sont eux-mêmes cités en leur nom propre (Doc. parl., Chambre, 1998-1999, n° 2093/5, p. 42) et à résoudre les difficultés résultant du conflit d'intérêts pouvant surgir lorsque cette personne morale et ses représentants sont l'une
1998-1999, nr. 1-1217/6, p. 74). De aanwijzing van een lasthebber ad et les autres poursuivis (Doc. parl., Sénat, 1998-1999, n° 1-1217/6,
hoc strekt dus ertoe ' een onafhankelijke verdediging van de p. 74). La désignation d'un mandataire ad hoc vise donc à « garantir
rechtspersoon te waarborgen ' (Cass., 4 oktober 2011, Arr. Cass., une défense autonome de la personne morale » (Cass., 4 octobre 2011,
2011, nr. 519). Pas., 2011, n° 519).
In B.7 van zijn arrest nr. 190/2006 van 5 december 2006 heeft het Hof En B.7 de son arrêt n° 190/2006 du 5 décembre 2006, la Cour a jugé :
geoordeeld : ' De aanwijzing van een lasthebber ad hoc zou onevenredige gevolgen ' La désignation d'un mandataire ad hoc aurait des effets
hebben indien zij de rechtspersoon stelselmatig de mogelijkheid zou disproportionnés si elle privait systématiquement la personne morale
ontnemen zijn vertegenwoordiger te kiezen. Dat is te dezen niet het de la possibilité de choisir son représentant. Tel n'est pas le cas en
geval, vermits artikel 2bis de rechtspersoon toestaat zelf die l'espèce puisque l'article 2bis permet à la personne morale elle-même
aanwijzing bij verzoekschrift te vragen en hij zijn lasthebber ad hoc de demander cette désignation par requête et qu'elle peut proposer au
aan de rechter kan voorstellen '. juge son mandataire ad hoc '.
B.2.3. De lasthebber ad hoc neemt de plaats in van de gewone B.2.3. Le mandataire ad hoc prend la place du représentant habituel de
vertegenwoordiger van de rechtspersoon ten behoeve van de tegen hem la personne morale pour les besoins de la procédure pénale diligentée
ingestelde strafprocedure wanneer die vertegenwoordiger in de contre elle lorsqu'il est dans l'impossibilité de remplir ce rôle
onmogelijkheid verkeert die rol te vervullen omdat hij samen met de parce qu'il est poursuivi conjointement avec la personne morale et
rechtspersoon wordt vervolgd en een belangenconflict uit die situatie qu'un conflit d'intérêts naît de cette situation. Le mandataire ad hoc
voortvloeit. De lasthebber ad hoc krijgt geen mandaat ad litem dat ne reçoit pas un mandat ad litem semblable à celui d'un avocat. Il ne
vergelijkbaar is met dat van een advocaat. Hij vraagt geen instructies prend pas ses instructions auprès des organes de la société mais se
bij de organen van de vennootschap maar neemt hun plaats in en is als substitue à eux et est seul compétent pour arrêter la stratégie de
enige bevoegd om de verweerstrategie van de vennootschap vast te défense de la société et décider d'exercer les voies de recours.
stellen en te beslissen over het aanwenden van rechtsmiddelen.
B.2.4. Hoewel de lasthebber ad hoc die, ambtshalve of op B.2.4. Bien que le mandataire ad hoc désigné, d'office ou sur requête,
verzoekschrift, door de bevoegde rechtbank wordt aangewezen over het par le tribunal compétent soit généralement un avocat, la loi n'exige
algemeen een advocaat is, vereist de wet dat niet en is dat dus niet pas qu'il en soit ainsi et ce n'est donc pas nécessairement toujours
noodzakelijkerwijs steeds het geval. Een van de beslissingen die hij le cas. Parmi les décisions qu'il peut prendre pour assurer la défense
kan nemen om de strafrechtelijke verdediging van de door hem pénale de la personne morale qu'il représente, il peut choisir de la
vertegenwoordigde rechtspersoon te verzekeren, is dat hij kan kiezen
om hem, tijdens de strafprocedure, te laten bijstaan en faire assister et représenter, lors de la procédure pénale, par un
vertegenwoordigen door een advocaat. Hij ' kiest vrij de raadsman van avocat. Il ' choisit librement le conseil de la personne morale '
de rechtspersoon ' die hij dient te vertegenwoordigen (Cass., 4 qu'il est chargé de représenter (Cass., 4 octobre 2011, précité) ».
oktober 2011, voormeld) ».
B.3.3. Met betrekking tot de twee gestelde prejudiciële vragen heeft B.3.3. En ce qui concerne les deux questions préjudicielles posées, la
het Hof in zijn arrest nr. 143/2016 vervolgens geoordeeld : Cour a ensuite jugé par son arrêt n° 143/2016 :
« Ten aanzien van de eerste prejudiciële vraag « Quant à la première question préjudicielle
[...] [...]
B.6. Het Hof onderzoekt artikel 2bis van de voorafgaande titel van het B.6. La Cour examine l'article 2bis du titre préliminaire du Code de
Wetboek van strafvordering, bepaling die in het geding is in de eerste procédure pénale, disposition en cause dans la première question
prejudiciële vraag, in de interpretatie van de verwijzende rechter préjudicielle, dans l'interprétation du juge a quo selon laquelle les
volgens welke de kosten en erelonen van de lasthebber ad hoc niet frais et honoraires du mandataire ad hoc ne sont pas visés par
worden beoogd door artikel 2 van de programmawet (II) van 27 december l'article 2 de la loi-programme (II) du 27 décembre 2006 et ne sont
2006, en derhalve niet door de Staat ten laste worden genomen. donc pas pris en charge par l'Etat.
B.7. De rol van de lasthebber ad hoc bestaat niet erin aan de B.7. Le rôle du mandataire ad hoc ne consiste ni à donner à la
rechtspersoon die hij vertegenwoordigt omstandige juridische adviezen personne morale qu'il représente des avis juridiques circonstanciés,
te verstrekken, noch hem bij te staan in het kader van de tegen hem ni à l'assister dans le cadre de la procédure pénale diligentée contre
ingestelde strafprocedure, maar wel zich in de plaats te stellen van elle, mais bien à se substituer aux personnes qui ont normalement la
de personen die gewoonlijk de bekwaamheid hebben om hem te capacité de la représenter. Il ne s'agit d'ailleurs pas nécessairement
vertegenwoordigen. Het gaat overigens niet noodzakelijkerwijs om een
advocaat, zoals is vermeld in B.2.4. De opdracht van een lasthebber ad d'un avocat, ainsi qu'il est dit en B.2.4. La mission du mandataire ad
hoc kadert derhalve niet binnen de context van de juridische hoc ne s'inscrit dès lors pas dans le contexte de l'aide juridique de
tweedelijnsbijstand, zodat de artikelen 508/1 en 508/13 van het deuxième ligne, de sorte que les articles 508/1 et 508/13 du Code
Gerechtelijk Wetboek vreemd zijn aan het onderwerp van de eerste judiciaire sont étrangers à l'objet de la première question
prejudiciële vraag. préjudicielle.
B.8.1. Het optreden van de lasthebber ad hoc is essentieel om de B.8.1. L'intervention du mandataire ad hoc est essentielle pour
rechtspersoon in staat te stellen zich te verdedigen tegen een permettre à la personne morale de se défendre contre une accusation en
strafvervolging wanneer de personen die gewoonlijk gemachtigd zijn om matière pénale lorsque les personnes habituellement habilitées à la
hem te vertegenwoordigen dat niet kunnen doen wegens een représenter ne peuvent le faire en raison d'un conflit d'intérêts. Le
belangenconflict. Een niet-optreden van de lasthebber ad hoc, in zulk défaut d'intervention du mandataire ad hoc, en une telle hypothèse,
een hypothese, doet dus rechtstreeks afbreuk aan het recht van de porte donc directement atteinte au droit de la personne morale
strafrechtelijk vervolgde rechtspersoon om zichzelf te verdedigen, dat poursuivie pénalement de se défendre elle-même, garanti par l'article
is gewaarborgd bij artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag voor de 6.3, c), de la Convention européenne des droits de l'homme.
rechten van de mens.
B.8.2. Aangezien het niet gaat om een onbezoldigd mandaat, is het niet B.8.2. Dès lors qu'il ne s'agit pas d'un mandat à titre gratuit, il
redelijk verantwoord het risico van insolvabiliteit van de n'est pas raisonnablement justifié de faire supporter le risque de
rechtspersoon te laten dragen door de lasthebber ad hoc zelf, terwijl l'insolvabilité de la personne morale par le mandataire ad hoc
hij met zijn opdracht is belast door de rechtbank, in zoverre daaruit lui-même, alors qu'il est chargé de sa mission par le tribunal, dans
een tekortkoming zou kunnen voortvloeien in de verdediging van de la mesure où il pourrait en résulter une défaillance dans la défense
rechtspersoon, die door de lasthebber ad hoc wordt verzekerd. de la personne morale assurée par le mandataire ad hoc.
B.8.3. Overigens blijkt uit de debatten voor het Hof dat, bij B.8.3. Par ailleurs, il ressort des débats devant la Cour qu'en
ontstentenis, in de in het geding zijnde bepaling, van een preciezere l'absence, dans la disposition en cause, de réglementation plus
regeling van de instelling van de lasthebber ad hoc, de rechtspraktijk précise de l'institution du mandataire ad hoc, la pratique judiciaire
varieert en zeer uiteenlopend is. Zo hebben sommige balies, wat de est multiple et très variée. Ainsi, en ce qui concerne la désignation
aanwijzing van de lasthebber ad hoc betreft, een lijst vastgesteld van du mandataire ad hoc, certains barreaux ont arrêté une liste d'avocats
vrijwillige advocaten die om beurten aan het rechtscollege worden volontaires qui sont proposés à tour de rôle à la juridiction alors
voorgesteld, terwijl andere balies systematisch de stafhouder als que d'autres barreaux proposent systématiquement le bâtonnier comme
lasthebber ad hoc voorstellen. mandataire ad hoc.
Wat de kosten en erelonen betreft, voorzien sommige hoven en En ce qui concerne les frais et honoraires, certaines cours et
rechtbanken in een provisie vanaf het begin van het mandaat en certains tribunaux prévoient une provision dès le début du mandat et
schrijven zij voor dat de staat van kosten en erelonen ter begroting prescrivent que l'état de frais et honoraires soit soumis pour
moet worden overgelegd, terwijl door andere hoven en rechtbanken taxation, alors que d'autres cours et tribunaux ne prévoient rien en
daaromtrent niets wordt bepaald. la matière.
B.9.1. Uit het voorgaande volgt dat de ontstentenis van tenlasteneming B.9.1. Il résulte de ce qui précède que l'absence de prise en charge
van de kosten en erelonen van de lasthebber ad hoc, in geval van des frais et honoraires du mandataire ad hoc, en cas d'insolvabilité
insolvabiliteit van de rechtspersoon die hij vertegenwoordigt, niet de la personne morale qu'il représente, n'est pas compatible avec les
bestaanbaar is met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in samenhang articles 10 et 11 de la Constitution, lus en combinaison avec le droit
gelezen met het recht om zich in rechte te verdedigen tegen een de se défendre en justice contre une accusation en matière pénale
strafvervolging, dat is gewaarborgd bij artikel 6.3, c), van het garanti par l'article 6.3, c), de la Convention européenne des droits
Europees Verdrag voor de rechten van de mens. de l'homme.
B.9.2. Die discriminatie vindt echter niet haar oorsprong in artikel B.9.2. Cette discrimination ne trouve toutefois pas sa source dans
2bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van strafvordering, l'article 2bis du titre préliminaire du Code de procédure pénale, mais
maar in het ontbreken van een mechanisme dat toelaat de kosten en bien dans l'absence d'un mécanisme permettant la prise en charge des
erelonen van de met toepassing van die bepaling aangewezen lasthebber frais et honoraires du mandataire ad hoc désigné, en application de
ad hoc ten laste te nemen wanneer de rechtspersoon die hij cette disposition, lorsque la personne morale qu'il représente est
vertegenwoordigt insolvabel is. Het komt de wetgever toe in zulk een insolvable. Il appartient au législateur de prévoir un tel mécanisme.
mechanisme te voorzien.
De eerste prejudiciële vraag dient ontkennend te worden beantwoord. La première question préjudicielle appelle une réponse négative.
Ten aanzien van de tweede prejudiciële vraag Quant à la seconde question préjudicielle
B.10.1. Met de tweede prejudiciële vraag wordt het Hof verzocht de B.10.1. Par la seconde question préjudicielle, la Cour est invitée à
bestaanbaarheid te onderzoeken, van de artikelen 508/1 en 508/13 van examiner la compatibilité des articles 508/1 et 508/13 du Code
het Gerechtelijk Wetboek, met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, judiciaire avec les articles 10 et 11 de la Constitution, lus en
in samenhang gelezen met artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag combinaison avec l'article 6.3, c), de la Convention européenne des
voor de rechten van de mens, in zoverre de strafrechtelijk vervolgde droits de l'homme, en ce que la personne morale poursuivie pénalement
rechtspersoon die financiële problemen heeft of insolvabel is, is qui éprouve des difficultés financières ou est insolvable est exclue
uitgesloten van de juridische tweedelijnsbijstand en derhalve geen de l'aide juridique de deuxième ligne et ne bénéficie donc d'aucun
enkel mechanisme geniet dat hem een tegemoetkoming van de Staat in de mécanisme lui garantissant une intervention de l'Etat dans la prise en
tenlasteneming van de kosten en erelonen van zijn advocaat waarborgt. charge des frais et honoraires de son avocat.
B.10.2. Artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens waarborgt, in het tweede onderdeel ervan, het recht van eenieder die wegens een strafbaar feit wordt vervolgd en die niet over voldoende middelen beschikt om een raadsman te bekostigen, om kosteloos door een toegevoegd advocaat te worden bijgestaan. Teneinde op de prejudiciële vraag te antwoorden dient te worden onderzocht of kan worden overwogen dat een strafrechtelijk vervolgde rechtspersoon voldoet aan de voorwaarden die zijn bepaald in artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens, teneinde het recht op kosteloze bijstand van een advocaat te genieten om zich te verdedigen. B.11.1. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is van oordeel B.10.2. L'article 6.3, c), de la Convention européenne des droits de l'homme garantit, en sa seconde partie, le droit de l'accusé qui n'a pas les moyens de rémunérer un défenseur d'être assisté gratuitement par un avocat d'office. Pour répondre à la question préjudicielle, il convient d'examiner s'il est envisageable qu'une personne morale poursuivie pénalement satisfasse aux conditions prévues par l'article 6.3, c), de la Convention européenne des droits de l'homme pour bénéficier du droit à l'assistance gratuite d'un avocat pour se défendre. B.11.1. La Cour européenne des droits de l'homme considère que les personnes morales, même si elles poursuivent un but lucratif,
dat de rechtspersonen, zelfs indien zij winst nastreven, het recht op bénéficient du droit à l'assistance du défenseur de leur choix en
bijstand van de raadsman naar hun keuze in strafzaken genieten, zoals matière pénale, tel qu'il est consacré dans la première branche de
het in het eerste onderdeel van artikel 6.3, c), van het Europees l'article 6.3, c), de la Convention européenne des droits de l'homme
Verdrag voor de rechten van de mens is vastgelegd (EHRM, beslissing, 7 (CEDH, décision, 7 septembre 2004, Eurofinacom c. France). En
september 2004, Eurofinacom t. Frankrijk). Daarentegen heeft het revanche, elle a admis que les sociétés commerciales soient exclues du
aanvaard dat de handelsvennootschappen worden uitgesloten van het bénéfice de l'aide juridique en matière civile (CEDH, décision, 28
voordeel van de juridische bijstand in burgerlijke zaken (EHRM,
beslissing, 28 augustus 2007, VP Diffusion t. Frankrijk; EHRM, 24 août 2007, VP Diffusion c. France; CEDH, 24 novembre 2009, CMVMC
november 2009, CMVMC O'Limo t. Spanje, § 26; EHRM, 22 maart 2012, O'Limo c. Espagne, § 26; CEDH, 22 mars 2012, Granos Orgssnicos c.
Granos Orgssnicos t. Duitsland, §§ 48 en volgende). Allemagne, §§ 48 et s.).
B.11.2. Volgens de rechtspraak van dat Hof zijn twee voorwaarden B.11.2. Selon la jurisprudence de cette Cour, deux conditions sont
vereist opdat een persoon die wegens een strafbaar feit wordt requises pour qu'un accusé bénéficie de l'assistance judiciaire
vervolgd, de door het tweede onderdeel van artikel 6.3, c), van het gratuite garantie par la seconde branche de l'article 6.3, c), de la
Verdrag gewaarborgde kosteloze rechtsbijstand zou genieten : ' de Convention : ' la première est liée à l'absence de "moyens de
eerste houdt verband met het gebrek aan "middelen [...] om een
raadsman te bekostigen". In de tweede plaats moet worden nagegaan of rémunérer un défenseur". En second lieu, il faut rechercher si les
het " belang van de rechtspraak " de toekenning van kosteloze "intérêts de la justice" commandent l'octroi de l'assistance
rechtsbijstand vereist ' (EHRM, 22 oktober 2009, Raykov t. Bulgarije, judiciaire gratuite ' (CEDH, 22 octobre 2009, Raykov c. Bulgarie, §
§ 57; EHRM, 27 maart 2007, Talat Tunç t. Turkije, § 55). 57; CEDH, 27 mars 2007, Talat Tunç c. Turquie, § 55).
B.12. Een strafrechtelijk vervolgde rechtspersoon kan over beperkte B.12. Une personne morale poursuivie pénalement peut disposer de
financiële middelen beschikken, zodat te zijnen aanzien kan worden moyens financiers limités, si bien qu'il peut être satisfait, dans son
voldaan aan de eerste toepassingsvoorwaarde van de waarborg waarin in chef, à la première condition d'application de la garantie prévue par
het tweede onderdeel van artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag la seconde partie de l'article 6.3, c), de la Convention européenne
voor de rechten van de mens is voorzien. des droits de l'homme.
B.13.1. Met betrekking tot de tweede toepassingsvoorwaarde van het B.13.1. En ce qui concerne la seconde condition d'application du droit
recht op kosteloze rechtsbijstand blijkt uit de rechtspraak van het à l'assistance judiciaire gratuite, il ressort de la jurisprudence de
Europees Hof voor de Rechten van de Mens dat ' het belang van wat voor la Cour européenne des droits de l'homme que, ' parmi les facteurs
de verzoeker op het spel staat, met name de ernst van het strafbare permettant d'apprécier les exigences des intérêts de la justice
feit dat de verzoeker ten laste wordt gelegd en de zwaarte van de figurent l'importance de ce qui est en jeu pour le requérant,
opgelopen sanctie, alsook het persoonlijk vermogen van de verzoekers notamment la gravité de l'infraction imputée au requérant et la
om zich te verdedigen en de aard van de procedure, bijvoorbeeld de
complexiteit of het belang van de in het geding zijnde aangelegenheden sévérité de la sanction encourue, ainsi que l'aptitude personnelle des
of procedures, tot de factoren behoren die het mogelijk maken de requérants à se défendre et la nature de la procédure, par exemple la
vereisten van het belang van de rechtspraak te beoordelen ' (EHRM, complexité ou l'importance des questions litigieuses ou des procédures
beslissing, 25 april 2002, Gutfreund t. Frankrijk). Daarenboven kunnen en cause ' (CEDH, décision, 25 avril 2002, Gutfreund c. France). Par
' de slaagkans en het bestaan van juridische bijstand in andere fasen ailleurs, ' la probabilité de réussir et l'existence d'une aide
van de rechtspleging ' ook in aanmerking worden genomen (EHRM, judiciaire à d'autres phases de la procédure ' peuvent aussi entrer en
beslissing, 1 februari 2000, Thomasson en Divier t. Frankrijk). B.13.2. Het komt het Hof toe te onderzoeken of het belang van de rechtspraak, ten aanzien van het belang van de beschuldigingen die tegen een rechtspersoon kunnen worden ingebracht, van zijn persoonlijk vermogen om zich te verdedigen en van de aard van de procedure die op hem betrekking kan hebben, kan vereisen dat een rechtspersoon die over onvoldoende inkomsten beschikt of insolvabel is kosteloze rechtsbijstand moet genieten. B.13.3. Wat het criterium met betrekking tot het belang van de beschuldigingen betreft, is een rechtspersoon strafrechtelijk verantwoordelijk voor elk misdrijf dat een intrinsiek verband heeft met de verwezenlijking van zijn doel of de waarneming van zijn belangen, alsook voor elk misdrijf waarvan de concrete omstandigheden aantonen dat het voor zijn rekening is gepleegd (artikel 5, eerste lid, van het Strafwetboek). Daaruit volgt dat een rechtspersoon ervan kan worden beschuldigd eender welk misdrijf te hebben gepleegd (Cass., ligne de compte (CEDH, décision, 1er février 2000, Thomasson et Divier c. France). B.13.2. Il revient à la Cour d'examiner si, au regard de l'importance des accusations susceptibles d'être portées contre une personne morale, de son aptitude personnelle à se défendre et de la nature de la procédure qui est susceptible de la concerner, les intérêts de la justice peuvent requérir qu'une personne morale dont les ressources sont insuffisantes bénéficie d'une assistance judiciaire gratuite. B.13.3. En ce qui concerne le critère lié à l'importance des accusations, une personne morale est pénalement responsable de toute infraction intrinsèquement liée à la réalisation de son objet ou à la défense de ses intérêts ainsi que de toute infraction dont les faits concrets démontrent qu'elle a été commise pour son compte (article 5, alinéa 1er, du Code pénal). Il s'ensuit qu'une personne morale peut
26 september 2006, Arr. Cass., 2006, nr. 435) en kan worden être accusée d'avoir commis n'importe quelle infraction (Cass., 26
veroordeeld wegens zware misdrijven. septembre 2006, Pas., 2006, n° 435) et être condamnée du chef
Bovendien, hoewel het juist is dat het belang van de rechtspraak in d'infractions graves.
beginsel vereist dat de bijstand van een advocaat moet worden En outre, s'il est vrai que les intérêts de la justice commandent en
toegekend ' wanneer een vrijheidsberoving op het spel staat ' (EHRM, principe d'accorder l'assistance d'un avocat ' lorsqu'une privation de
grote kamer, 10 juni 1996, Benham t. Verenigd Koninkrijk, § 61), neemt liberté se trouve en jeu ' (CEDH, grande chambre, 10 juin 1996, Benham
zulks niet weg dat een geldboete, van een bepaald bedrag, als c. Royaume-Uni, § 61), il n'en demeure pas moins qu'une peine
voldoende ernstig kan worden beschouwd met het oog op de toepassing d'amende, d'un certain montant, peut être considérée comme d'une
van artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag voor de rechten van de gravité suffisante aux fins de l'application de l'article 6.3, c), de
mens (EHRM, 25 september 1992, Pham Hoang t. Frankrijk, §§ 16 en 40). Een rechtspersoon kan verder nog worden veroordeeld tot een verbod om een activiteit uit te oefenen die tot zijn maatschappelijk doel behoort, of tot ontbinding indien wordt aangetoond dat hij opzettelijk werd opgericht om de activiteiten uit te oefenen waarvoor hij is veroordeeld, of wanneer zijn maatschappelijk doel met dat oogmerk opzettelijk werd verdraaid. Bijgevolg kan niet worden uitgesloten dat een tegen een rechtspersoon ingestelde strafvervolging voldoende belangrijk is om de kosteloosheid van rechtsbijstand in zijn voordeel te verantwoorden. B.13.4. Wat vervolgens het criterium met betrekking tot de complexiteit of het belang van de in het geding zijnde aangelegenheden of procedures betreft, lijdt het geen twijfel dat de vervolging van een rechtspersoon moeilijke juridische kwesties kan doen rijzen, met inbegrip van het bepalen zelf of hij strafrechtelijk verantwoordelijk is naast, in voorkomend geval, de natuurlijke personen die het la Convention européenne des droits de l'homme (CEDH, 25 septembre 1992, Pham Hoang c. France, §§ 16 et 40). Une personne morale peut encore être condamnée à l'interdiction d'exercer une activité relevant de son objet social ou à la dissolution s'il est établi qu'elle a été intentionnellement créée pour exercer les activités pour lesquelles elle a été condamnée ou lorsque son objet a été intentionnellement détourné en ce but. Il ne saurait dès lors être exclu qu'une accusation en matière pénale portée contre une personne morale soit suffisamment importante pour justifier la gratuité d'une assistance judiciaire à son bénéfice. B.13.4. En ce qui concerne, ensuite, le critère lié à la complexité ou à l'importance des questions litigieuses ou des procédures en cause, il ne fait pas de doute que les poursuites à l'encontre d'une personne morale peuvent poser de délicates questions juridiques, en ce compris la détermination même de l'engagement de sa responsabilité pénale au côté, le cas échéant, des personnes physiques ayant matériellement
misdrijf feitelijk hebben gepleegd. commis l'infraction.
B.13.5. Wat, ten slotte, het persoonlijk vermogen om zich te B.13.5. En ce qui concerne, enfin, l'aptitude personnelle à se
verdedigen betreft, moet worden vastgesteld dat niet kan worden défendre, il convient de constater qu'il ne saurait être présumé que
aangenomen dat de lasthebber ad hoc steeds over de nodige vaardigheden le mandataire ad hoc possède toujours les compétences et l'expérience
en ervaring beschikt om, zonder de bijstand van een advocaat die nécessaires pour assurer, sans l'aide d'un avocat spécialisé dans la
gespecialiseerd is in de betrokken materie, de verdediging van de matière concernée, la défense de la personne morale.
rechtspersoon te verzekeren.
B.14. Bijgevolg voldoet een strafrechtelijk vervolgde rechtspersoon, B.14. En conséquence, une personne morale poursuivie pénalement, qui
die niet over voldoende middelen beschikt om een raadsman te n'a pas les moyens de rémunérer un défenseur, satisfait aux conditions
bekostigen, aan de bij artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag voor imposées par l'article 6.3, c), de la Convention européenne des droits
de rechten van de mens opgelegde voorwaarden om kosteloos de bijstand de l'homme, afin de pouvoir bénéficier gratuitement de l'assistance
van een advocaat te kunnen genieten. d'un avocat.
Die kosteloosheid houdt in dat, wanneer hij strafrechtelijk wordt Cette gratuité implique que, lorsqu'elle est poursuivie pénalement,
vervolgd, een dergelijke rechtspersoon in aanmerking komt voor une telle personne morale soit admise au bénéfice de l'aide juridique
juridische tweedelijnsbijstand. de deuxième ligne.
B.15. De artikelen 508/1 en 508/13 van het Gerechtelijk Wetboek, in B.15. Les articles 508/1 et 508/13 du Code judiciaire, en ce qu'ils
zoverre zij de strafrechtelijk vervolgde rechtspersoon die over excluent de l'aide juridique de deuxième ligne la personne morale
onvoldoende inkomsten beschikt uitsluiten van juridische poursuivie pénalement dont les ressources sont insuffisantes, ne sont
tweedelijnsbijstand, zijn niet bestaanbaar met de artikelen 10 en 11 pas compatibles avec les articles 10 et 11 de la Constitution, lus en
van de Grondwet, in samenhang gelezen met artikel 6.3, c), van het combinaison avec l'article 6.3, c), de la Convention européenne des
Europees Verdrag voor de rechten van de mens. droits de l'homme.
De tweede prejudiciële vraag dient bevestigend te worden beantwoord ». La seconde question préjudicielle appelle une réponse positive ».
Ten slotte heeft het Hof voor recht gezegd : Enfin, la Cour a dit pour droit :
« 1. Artikel 2bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van « 1. L'article 2bis du titre préliminaire du Code de procédure pénale
strafvordering schendt niet de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in ne viole pas les articles 10 et 11 de la Constitution, lus en
samenhang gelezen met artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag voor combinaison avec l'article 6.3, c), de la Convention européenne des
de rechten van de mens. droits de l'homme.
De ontstentenis van een mechanisme dat een tenlasteneming mogelijk L'absence d'un mécanisme permettant la prise en charge des frais et
maakt van de kosten en erelonen van de lasthebber ad hoc die met honoraires du mandataire ad hoc désigné, en application de cette
toepassing van die bepaling is aangewezen, wanneer de rechtspersoon disposition, lorsque la personne morale qu'il représente est
die hij vertegenwoordigt insolvabel is, schendt dezelfde bepalingen. insolvable, viole les mêmes dispositions.
2. De artikelen 508/1 en 508/13 van het Gerechtelijk Wetboek schenden 2. Les articles 508/1 et 508/13 du Code judiciaire violent les
de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in samenhang gelezen met articles 10 et 11 de la Constitution, lus en combinaison avec
artikel 6.3, c), van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens, l'article 6.3, c), de la Convention européenne des droits de l'homme
in zoverre zij de strafrechtelijk vervolgde rechtspersoon die over en ce qu'ils excluent de l'aide juridique de deuxième ligne la
onvoldoende inkomsten beschikt uitsluiten van juridische personne morale poursuivie pénalement dont les ressources sont
tweedelijnsbijstand ». insuffisantes ».
B.4. Rekening houdend met hetgeen voorafgaat, dient de zaak naar de B.4. Compte tenu de ce qui précède, l'affaire doit être renvoyée au
verwijzende rechter te worden teruggezonden teneinde het hem mogelijk
te maken te oordelen of de prejudiciële vraag, in het licht van arrest juge a quo afin de lui permettre d'apprécier si, à la lumière de
nr. 143/2016, nog een antwoord behoeft. l'arrêt n° 143/2016, la question préjudicielle nécessite encore une réponse.
Om die redenen, Par ces motifs,
het Hof la Cour
zendt de zaak terug naar de verwijzende rechter. renvoie l'affaire au juge a quo.
Aldus gewezen in het Frans en het Nederlands, overeenkomstig artikel Ainsi rendu en langue française et en langue néerlandaise,
65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk Hof, conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur
op 22 december 2016. la Cour constitutionnelle, le 22 décembre 2016.
De griffier, Le greffier,
F. Meersschaut F. Meersschaut
De voorzitter, Le président
J. Spreutels J. Spreutels
^