Etaamb.openjustice.be
Meertalige weergave van Arrest Van Het Grondwettelijk Hof van --
← Terug naar "Arrest nr. 6/99 van 20 januari 1999 Rolnummer 1280 In zake : de prejudiciële vraag over artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust- en overlevingspensioen der zelfstandigen, gesteld door d Het Arbitragehof, samengesteld uit de voorzitters L. De Grève en M. Melchior, en de rechters P. (...)"
Arrest nr. 6/99 van 20 januari 1999 Rolnummer 1280 In zake : de prejudiciële vraag over artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust- en overlevingspensioen der zelfstandigen, gesteld door d Het Arbitragehof, samengesteld uit de voorzitters L. De Grève en M. Melchior, en de rechters P. (...) Arrêt n° 6/99 du 20 janvier 1999 Numéro du rôle : 1280 En cause : la question préjudicielle concernant l'article 3, § 1 er , de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la pension de retraite et de survie des travaille La Cour d'arbitrage, composée des présidents L. De Grève et M. Melchior, et des juges P. Martens(...)
ARBITRAGEHOF COUR D'ARBITRAGE
Arrest nr. 6/99 van 20 januari 1999 Arrêt n° 6/99 du 20 janvier 1999
Rolnummer 1280 Numéro du rôle : 1280
In zake : de prejudiciële vraag over artikel 3, § 1, van het En cause : la question préjudicielle concernant l'article 3, § 1er, de
koninklijk besluit nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust- l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la pension de
en overlevingspensioen der zelfstandigen, gesteld door de retraite et de survie des travailleurs indépendants, posée par le
Arbeidsrechtbank te Antwerpen. Tribunal du travail d'Anvers
Het Arbitragehof, La Cour d'arbitrage,
samengesteld uit de voorzitters L. De Grève en M. Melchior, en de composée des présidents L. De Grève et M. Melchior, et des juges P.
rechters P. Martens, J. Delruelle, E. Cerexhe, H. Coremans en A. Arts, Martens, J. Delruelle, E. Cerexhe, H. Coremans et A. Arts, assistée du
bijgestaan door de griffier L. Potoms, onder voorzitterschap van voorzitter L. De Grève, greffier L. Potoms, présidée par le président L. De Grève,
wijst na beraad het volgende arrest : après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant :
I. Onderwerp van de prejudiciële vraag I. Objet de la question préjudicielle
Bij vonnis van 14 januari 1998 in zake L. Montre tegen het Par jugement du 14 janvier 1998 en cause de L. Montre contre
l'Institut national d'assurances sociales pour travailleurs
Rijksinstituut voor de sociale verzekeringen der zelfstandigen, indépendants, dont l'expédition est parvenue au greffe de la Cour le
waarvan de expeditie ter griffie van het Hof is ingekomen op 22 22 janvier 1998, le Tribunal du travail d'Anvers a posé la question
januari 1998, heeft de Arbeidsrechtbank te Antwerpen de volgende
prejudiciële vraag gesteld : préjudicielle suivante :
« Vormt artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 van 10 « L'article 3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967
november 1967 betreffende het rust- en overlevingspensioen van relatif à la pension de retraite et de survie des travailleurs
zelfstandigen een schending van het gelijkheidsbeginsel en het indépendants viole-t-il le principe d'égalité et l'interdiction de
discriminatieverbod vervat in de artikelen 10 en 11 van de Grondwet in discrimination contenus aux articles 10 et 11 de la Constitution en
zoverre het bepaalt dat een onderscheid dient te worden gehanteerd in tant qu'il dispose qu'une distinction doit être faite en matière d'âge
de pensioenleeftijd van mannen en vrouwen die een zelfstandige de la pension entre les hommes et les femmes qui se sont forgé une
loopbaan hebben opgebouwd ? » carrière d'indépendant ? »
II. De feiten en de rechtspleging in het bodemgeschil II. Les faits et la procédure antérieure
Voor de Arbeidsrechtbank te Antwerpen is het beroep aanhangig dat L. Le Tribunal du travail d'Anvers est saisi du recours que L. Montre a
Montre heeft ingesteld tegen de beslissing van het Rijksinstituut voor introduit contre la décision de l'Institut national d'assurances
de sociale verzekeringen der zelfstandigen van 28 juni 1996, waarbij sociales pour travailleurs indépendants du 28 juin 1996 fixant sa
zijn rustpensioen als alleenstaande in het raam van het pension de retraite d'isolé dans le cadre du régime de pension des
pensioenstelsel der zelfstandigen wordt vastgesteld en waarbij travailleurs indépendants et appliquant en particulier à celle-ci une
inzonderheid een vermindering met 25 pct. is toegepast wegens een met réduction de 25 p.c. en raison d'une mise à la retraite anticipée de cinq ans.
vijf jaar vervroegde oppensioenstelling. Le demandeur devant la juridiction a quo considère qu'il est
De verzoeker voor het verwijzende rechtscollege is van oordeel dat hij discriminé en tant qu'homme, puisqu'une pension de retraite n'a pu lui
als man gediscrimineerd wordt, nu hem pas een rustpensioen kon worden être accordée qu'à partir du premier mois suivant son
toegekend vanaf de eerste maand die volgt op zijn vijfenzestigste soixante-cinquième anniversaire, alors que les femmes qui sont
verjaardag, terwijl dit voor vrouwelijke zelfstandigen reeds kan vanaf travailleuses indépendantes peuvent en bénéficier dès leur soixantième
hun zestigste verjaardag. Hij betoogt dat het feit dat hij vervroegd anniversaire. Il soutient que la circonstance qu'il ait pu prendre sa
op pensioen kon gaan hieraan niets verandert, te meer daar hij alsdan retraite anticipativement n'y change rien, d'autant qu'il est pénalisé
wordt benadeeld door een vermindering van zijn pensioen met 5 pct. per pour cela d'une réduction de sa pension de 5 p.c. par année
jaar vervroeging. d'anticipation.
De Rechtbank beslist hierover op suggestie van de verzoekende partij Le Tribunal décide de poser la question préjudicielle précitée,
de bovenvermelde prejudiciële vraag te stellen. suggérée par le demandeur.
III. De rechtspleging voor het Hof III. La procédure devant la Cour
Bij beschikking van 22 januari 1998 heeft de voorzitter in functie de Par ordonnance du 22 janvier 1998, le président en exercice a désigné
rechters van de zetel aangewezen overeenkomstig de artikelen 58 en 59 les juges du siège conformément aux articles 58 et 59 de la loi
van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Arbitragehof. spéciale du 6 janvier 1989 sur la Cour d'arbitrage.
De rechters-verslaggevers hebben geoordeeld dat er geen aanleiding was Les juges-rapporteurs ont estimé n'y avoir lieu de faire application
om artikel 71 of 72 van de organieke wet toe te passen. des articles 71 ou 72 de la loi organique.
Van de verwijzingsbeslissing is kennisgegeven overeenkomstig artikel La décision de renvoi a été notifiée conformément à l'article 77 de la
77 van de organieke wet bij op 4 februari 1998 ter post aangetekende brieven. loi organique, par lettres recommandées à la poste le 4 février 1998.
Het bij artikel 74 van de organieke wet voorgeschreven bericht is L'avis prescrit par l'article 74 de la loi organique a été publié au
bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad van 28 februari 1998. Moniteur belge du 28 février 1998.
Memories zijn ingediend door : Des mémoires ont été introduits par :
- L. Montre, wonende te 2950 Kapellen, Graaf Henri Cornetlaan 9, bij - L. Montre, demeurant à 2950 Kapellen, Graaf Henri Cornetlaan 9, par
op 19 februari 1998 ter post aangetekende brief; lettre recommandée à la poste le 19 février 1998;
- de Ministerraad, Wetstraat 16, 1000 Brussel, bij op 20 maart 1998 - le Conseil des ministres, rue de la Loi 16, 1000 Bruxelles, par
ter post aangetekende brief. lettre recommandée à la poste le 20 mars 1998.
Van die memories is kennisgegeven overeenkomstig artikel 89 van de Ces mémoires ont été notifiés conformément à l'article 89 de la loi
organieke wet bij op 31 maart 1998 ter post aangetekende brieven. organique, par lettres recommandées à la poste le 31 mars 1998.
De Ministerraad heeft een memorie van antwoord ingediend bij op 28 april 1998 ter post aangetekende brief. Le Conseil des ministres a introduit un mémoire en réponse, par lettre recommandée à la poste le 28 avril 1998.
Bij beschikkingen van 30 juni 1998 en 16 december 1998 heeft het Hof Par ordonnances des 30 juin 1998 et 16 décembre 1998, la Cour a
de termijn waarbinnen het arrest moet worden gewezen, verlengd tot respectievelijk 22 januari 1999 en 22 juli 1999. prorogé respectivement jusqu'aux 22 janvier 1999 et 22 juillet 1999 le délai dans lequel l'arrêt doit être rendu.
Bij beschikking van 18 november 1998 heeft het Hof de zaak in Par ordonnance du 18 novembre 1998, la Cour a déclaré l'affaire en
gereedheid verklaard en de dag van de terechtzitting bepaald op 16 état et fixé l'audience au 16 décembre 1998, après avoir invité les
december 1998, nadat het de partijen heeft uitgenodigd om in een parties à formuler, dans un mémoire complémentaire à introduire au
aanvullende memorie die ze uiterlijk op 11 december 1998 indienen, hun plus tard le 11 décembre 1998, leurs réflexions à propos de l'arrêt n°
bedenkingen te formuleren bij het arrest nr. C-154/96 van 22 oktober C-154/96 du 22 octobre 1998 de la Cour de justice de Luxembourg dans
1998 van het Hof van Justitie te Luxemburg in de zaak van L. Wolfs l'affaire L. Wolfs contre l'Office national des pensions.
tegen de Rijksdienst voor Pensioenen. Cette ordonnance a été notifiée aux parties ainsi qu'à leurs avocats,
Van die beschikking is kennisgegeven aan de partijen en hun advocaten par lettres recommandées à la poste le 19 novembre 1998.
bij op 19 november 1998 ter post aangetekende brieven. Le Conseil des ministres a introduit un mémoire complémentaire par
De Ministerraad heeft een aanvullende memorie ingediend bij op 11 lettre recommandée à la poste le 11 décembre 1998.
december 1998 ter post aangetekende brief.
Op de openbare terechtzitting van 16 december 1998 : A l'audience publique du 16 décembre 1998 :
- zijn verschenen : - ont comparu :
. Mr. L. Aerts, advocaat bij de balie te Antwerpen, voor L. Montre; . Me L. Aerts, avocat au barreau d'Anvers, pour L. Montre;
. Mr. H. Gilliams, advocaat bij de balie te Brussel, voor de . Me H. Gilliams, avocat au barreau de Bruxelles, pour le Conseil des
Ministerraad; ministres;
- hebben de rechters-verslaggevers A. Arts en J. Delruelle verslag uitgebracht; - les juges-rapporteurs A. Arts et J. Delruelle ont fait rapport;
- zijn de voornoemde advocaten gehoord; - les avocats précités ont été entendus;
- is de zaak in beraad genomen. - l'affaire a été mise en délibéré.
De rechtspleging is gevoerd overeenkomstig de artikelen 62 en volgende La procédure s'est déroulée conformément aux articles 62 et suivants
van de organieke wet, die betrekking hebben op het gebruik van de talen voor het Hof. de la loi organique, relatifs à l'emploi des langues devant la Cour.
IV. In rechte IV. En droit
- A - - A -
Standpunt van L. Montre Position de L. Montre
A.1. De verzoekende partij voor de Arbeidsrechtbank is van oordeel dat A.1. Le demandeur devant la juridiction a quo considère qu'il n'existe
er voor het onderscheid inzake pensioenleeftijd tussen mannen en pas de critère objectif fondant la distinction entre les hommes et les
vrouwen op basis van artikel 3, ' 1, van het koninklijk besluit nr. 72 femmes en matière d'âge de la pension sur la base de l'article 3, § 1er,
van 10 november 1967 betreffende het rust- en overlevingspensioen der de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la pension de
zelfstandigen geen objectief criterium bestaat en dat dit onderscheid retraite et de survie des travailleurs indépendants et que cette
al evenmin redelijk kan worden verantwoord. distinction ne peut être raisonnablement justifiée.
Hij doet opmerken dat de wetgever die discriminatie heeft ingezien en Il fait observer que le législateur s'est aperçu de cette
inmiddels in een geleidelijke gelijkschakeling heeft voorzien, maar discrimination et a prévu depuis lors une uniformisation progressive,
dat die nieuwe regeling slechts geldt voor de pensioenen van mais que cette nouvelle réglementation ne s'applique qu'aux pensions
zelfstandigen die ten vroegste op 1 juli 1997 zijn ingegaan, zodat er des travailleurs indépendants qui ont pris cours au plus tôt le 1er
voor hemzelf geen sprake is van enige gelijkberechtiging. juillet 1997, de sorte que, dans son cas, il ne saurait être question
Standpunt van de Ministerraad d'une égalité de traitement.
Position du Conseil des ministres
A.2.1. Het is te verdedigen dat er gedurende de voor deze zaak A.2.1. On peut soutenir que durant la période pertinente en l'espèce,
relevante periode, althans wat de toepassing van de pensioenregeling du moins en ce qui concerne l'application de la réglementation en
in het stelsel van de zelfstandigen betreft, wezenlijke verschillen matière de pensions dans le régime des travailleurs indépendants, il
existait des différences substantielles entre les femmes et les
tussen mannen en vrouwen bestonden, die tot gevolg hebben dat mannen hommes, ayant pour effet que les femmes et les hommes ne peuvent être
en vrouwen niet kunnen worden beschouwd als vergelijkbare categorieën considérés comme des catégories comparables en ce qui concerne la
wat de vaststelling van de pensioengerechtigde leeftijd betreft. fixation de l'âge auquel on peut prétendre à une pension de retraite.
De Ministerraad betoogt dat er tussen vrouwen en mannen gedurende de Le Conseil des ministres affirme qu'il a existé entre les hommes et
relevante periode - grosso modo de vier voorafgaande decennia - een les femmes, durant la période en cause - grosso modo, les quatre
sterke ongelijkheid van kansen was, wat de toegang tot en de dernières décennies -, une forte inégalité des chances en ce qui
uitoefening van beroepen betreft : heel wat door zelfstandigen concerne l'accès aux professions et l'exercice de celles-ci : de
uitgeoefende activiteiten zijn zeer lang eerst de jure en vervolgens de facto niet of moeilijk toegankelijk geweest voor vrouwen; vrouwen hadden minder hoge functies, zij hadden minder toegang tot beroepen die de beoefenaars ervan een hoog inkomen verschaften (vrije beroepen en het bestuur van vennootschappen), werden minder getolereerd als beoefenaars van die beroepen of hadden (vaak vanwege de familiale verantwoordelijkheden of taken) veel minder kansen om dergelijke beroepen uit te oefenen, en zeker niet gedurende een lange periode. Bovendien waren vrouwen in het algemeen minder geschoold. Voor de Ministerraad hoeft het dan ook niet te verwonderen dat heel wat vrouwelijke zelfstandigen nooit recht hebben verworven op een (minimum)pensioen, omdat zij te weinig loopbaanjaren hebben kunnen opbouwen. De Ministerraad wijst ook op de sterke verschillen wat de lengte van de loopbaan betreft en voert aan dat uit verschillende aangehaalde studies blijkt dat de beweerde « discriminatie » van mannelijke nombreuses activités exercées par les travailleurs indépendants sont restées fort longtemps de jure et ensuite de facto inaccessibles ou difficilement accessibles aux femmes; les femmes occupaient des fonctions moins élevées, elles avaient moins aisément accès à des professions procurant à leurs titulaires des revenus élevés (professions libérales et direction de sociétés), étaient moins bien tolérées en tant que titulaires de ces professions ou avaient beaucoup moins de chances (souvent à cause des tâches ou responsabilités familiales) d'exercer ces professions, et certainement pas durant une longue période. En outre, les femmes étaient généralement moins scolarisées. Il n'est donc pas étonnant, selon le Conseil des ministres, que de nombreuses travailleuses indépendantes n'ont jamais obtenu le droit à une pension (minimale), parce qu'elles comptaient trop peu d'années de carrière. Le Conseil des ministres souligne également les grandes différences sur le plan de la durée des carrières et affirme qu'il ressort de différentes études qu'il cite que la prétendue « discrimination » des
zelfstandigen niet heeft kunnen verhinderen dat mannen gedurende de travailleurs indépendants masculins n'a pas empêché qu'au cours de la
relevante periode in veel meer gevallen dan vrouwen in aanmerking période considérée, les hommes ont, bien plus que les femmes, pu
kwamen voor een rustpensioen en dat mannen een veel langere loopbaan hebben weten op te bouwen. Hieruit kan naar het oordeel van de Ministerraad worden geconcludeerd dat mannen en vrouwen ten aanzien van de vaststelling van de pensioengerechtigde leeftijd, wat de relevante periode betreft, geen voldoende vergelijkbare categorieën vormen en dat derhalve het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel te dezen geen toepassing kan vinden. A.2.2. Subsidiair betoogt de Ministerraad dat het verschil in pensioengerechtigde leeftijd voor die periode op een objectief criterium berust en redelijk kan worden verantwoord : de preferentiële behandeling waarop vrouwelijke zelfstandigen aanspraak konden maken, verzachtte de aanzienlijke ongelijkheid van kansen en van behandeling waarvan zij het slachtoffer waren. prétendre à une pension de retraite et que les hommes ont pu avoir une carrière beaucoup plus longue. On peut en conclure, selon le Conseil des ministres, qu'en ce qui concerne la fixation de l'âge du droit à la pension de retraite, pour ce qui concerne la période en cause, les hommes et les femmes ne constituent pas des catégories suffisamment comparables et que le principe constitutionnel d'égalité ne peut dès lors s'appliquer en cette matière. A.2.2. En ordre subsidiaire, le Conseil des ministres déclare que la différence d'âge pour le droit à la pension au cours de cette période repose sur un critère objectif et peut raisonnablement être justifiée : le traitement de faveur auquel pouvaient prétendre les travailleurs indépendants féminins tempérait l'inégalité considérable des chances et de traitement dont elles étaient par ailleurs les victimes.
De Ministerraad doet opmerken dat volgens de rechtspraak van het Hof Le Conseil des ministres fait observer que, selon la jurisprudence de
(arrest nr. 9/94 van 27 januari 1994) zogenaamde « corrigerende la Cour (arrêt n° 9/94 du 27 janvier 1994), de telles « inégalités
ongelijkheden », dat wil zeggen verschillen in behandeling die ertoe correctrices », c'est-à-dire des différences de traitement qui visent
strekken een bepaalde ongelijkheid te verhelpen, onder bepaalde à remédier à une inégalité déterminée, sont compatibles, sous
voorwaarden verenigbaar zijn met het gelijkheidsbeginsel en het certaines conditions, avec le principe d'égalité et avec
discriminatieverbod. l'interdiction de discrimination.
Volgens de Ministerraad is te dezen aan die voorwaarden voldaan : uit Selon le Conseil des ministres, il est satisfait à ces conditions en
de aangehaalde studies blijkt dat er een kennelijke ongelijkheid is; l'espèce : il ressort des études citées qu'il existait une inégalité
het verdwijnen van die ongelijkheid wordt reeds jaren door de manifeste; la suppression de cette inégalité constitue depuis de
Belgische overheid nagestreefd en wordt in het raam van de nombreuses années un souci des pouvoirs publics belges et a
werkzaamheden van de Europese Unie uitdrukkelijk als een explicitement été désignée comme un objectif majeur dans le cadre des
behartenswaardige doelstelling aangemerkt; de differentiatie wordt travaux de l'Union européenne; la différenciation est progressivement
geleidelijk afgevoerd en heeft geen merkbaar nadeel berokkend aan de supprimée et n'a pas causé un préjudice sensible aux travailleurs
mannelijke zelfstandigen. indépendants masculins.
A.2.3. De Ministerraad voert nog aan dat, zelfs indien geoordeeld zou A.2.3. Le Conseil des ministres ajoute que, même s'il devait être
worden dat de ongelijke behandeling in 1996 niet langer verantwoord considéré que le traitement inégal ne se justifiait plus en 1996, le
was, dan nog voor de wetgever geen verplichting bestond om die législateur n'avait pas l'obligation de faire disparaître celui-ci
ongelijkheid meteen en volledig te doen verdwijnen. totalement d'un seul coup.
Te dezen kan volgens de Ministerraad worden gesteld, net zoals het Hof En l'espèce, il peut être affirmé, selon le Conseil des ministres,
deed in zijn arrest nr. 56/93 van 8 juli 1993 wat het onderscheid tout comme la Cour l'a fait dans l'arrêt n° 56/93 du 8 juillet 1993
tussen arbeiders en bedienden ten aanzien van de opzeggingstermijnen concernant la distinction entre les ouvriers et les employés en
betreft, dat de uitdoving van een dergelijke ongelijkheid slechts matière de délais de préavis, que la suppression d'une telle inégalité
geleidelijk kan plaatsvinden. ne peut s'opérer que progressivement.
Naar het oordeel van de Ministerraad treft de wetgever geen verwijt Le Conseil des ministres estime que le législateur n'a rien à se
wat het tijdstip en het tempo betreft waarmee het onderscheid wordt reprocher en ce qui concerne le moment et le rythme auxquels la
weggewerkt : in zijn arrest nr. 53/93 van 1 juli 1993 heeft het Hof distinction est supprimée : dans son arrêt n° 53/93 du 1er juillet
gesteld dat het slechts de keuze van een datum door de wetgever zou 1993, la Cour a déclaré qu'elle ne pourrait critiquer le choix d'une
kunnen afkeuren indien de wetgever zich een « kennelijk onredelijke date par le législateur que si celui-ci s'octroyait « un délai
termijn toemeet », waarvan te dezen geen sprake is. manifestement déraisonnable », ce qui n'est pas le cas en l'espèce.
Nogmaals verwijzend naar het arrest nr. 53/93, doet de Ministerraad Faisant toujours référence à l'arrêt n° 53/93, le Conseil des
ook opmerken dat het geldende communautaire recht de Belgische ministres fait encore observer que le droit communautaire en vigueur a
wetgever toestond om een verschil in behandeling te handhaven wat de autorisé le législateur belge à maintenir une différence de traitement
pensioenleeftijd betreft (artikel 7 van de richtlijn nr. 79/7/EEG van en ce qui concerne l'âge de la pension (article 7 de la directive n°
de Raad van 19 december 1978 betreffende de geleidelijke 79/7/CEE du Conseil du 19 décembre 1978 relative à la mise en oeuvre
tenuitvoerlegging van het beginsel van gelijke behandeling van mannen progressive du principe de l'égalité de traitement entre hommes et
en vrouwen op het gebied van de sociale zekerheid). femmes en matière de sécurité sociale).
A.2.4. De Ministerraad kant zich tegen de stelling van L. Montre dat A.2.4. Le Conseil des ministres réfute la thèse de L. Montre selon
de wetgever de ongeoorloofdheid van het onderscheid heeft erkend door laquelle le législateur aurait admis le caractère illicite de la
de pensioenleeftijd in het koninklijk besluit van 30 januari 1997 distinction en uniformisant l'âge de la pension par l'arrêté royal du
gelijk te schakelen. 30 janvier 1997.
Volgens de Ministerraad verdwijnt de ongelijke situatie van mannen en Selon le Conseil des ministres, la situation inégale des hommes et des
vrouwen langzaam aan en dient het verschil in pensioengerechtigde femmes disparaît lentement et la différence des âges d'admission à la
leeftijd voor de toekomst geleidelijk te worden afgebouwd, zoals met retraite doit progressivement être supprimée à l'avenir, comme le
het voormelde koninklijk besluit is geschied. De prejudiciële vraag prévoit l'arrêté royal précité. La question préjudicielle ne porte,
heeft volgens de Ministerraad enkel betrekking op het verleden. selon le Conseil des ministres, que sur le passé.
Aanvullende memorie van de Ministerraad Mémoire complémentaire du Conseil des ministres
A.3.1. Bij beschikking van 18 november 1998 heeft het Hof de partijen A.3.1. Par ordonnance du 18 novembre 1998, la Cour a invité les
uitgenodigd om in een aanvullende memorie hun bedenkingen te parties à formuler, dans un mémoire complémentaire, leurs réflexions à
formuleren bij het arrest nr. C-154/96 van 22 oktober 1998 van het Hof propos de l'arrêt n° C-154/96 du 22 octobre 1998 de la Cour de justice
van Justitie te Luxemburg in de zaak van L. Wolfs tegen de Rijksdienst de Luxembourg dans l'affaire L. Wolfs contre l'Office national des
voor Pensioenen. pensions.
A.3.2. De Ministerraad doet opmerken dat het voormelde arrest van het A.3.2. Le Conseil des ministres fait observer que l'arrêt précité de
Hof van Justitie bevestigt dat een Lid-Staat die een verschil in la Cour de justice confirme qu'un Etat membre qui a maintenu une
pensioenleeftijd heeft gehandhaafd, met toepassing van artikel 7, lid différence dans l'âge de la retraite est en droit, en application de
1, littera a, van de richtlijn 79/7/EEG, het bedrag van het pensioen l'article 7, paragraphe 1, littera a, de la directive 79/7/CEE, de
verschillend mag berekenen naar gelang van het geslacht. calculer le montant de la pension différemment selon le sexe du
travailleur. Le Conseil des ministres n'est pas d'accord avec l'affirmation de L.
De Ministerraad is het niet eens met het betoog van L. Montre dat Montre selon laquelle une telle dérogation, malgré le fait que les
ondanks het feit dat de communautaire regels een dergelijke afwijking règles communautaires l'autorisent, ne serait pas compatible avec les
toestaan, die afwijking niet verenigbaar is met de artikelen 10 en 11 articles 10 et 11 de la Constitution.
van de Grondwet. Met verwijzing naar de eerdere memories herhaalt de Ministerraad kort Se référant aux mémoires antérieurs, le Conseil des ministres rappelle
zijn standpunt : brièvement sa position :
- mannen en vrouwen zijn te dezen niet vergelijkbaar; - les hommes et les femmes ne sont pas comparables en l'espèce;
- zelfs zo zij vergelijkbaar zijn, dan nog moet het verschil in - même s'ils étaient comparables, il conviendrait de considérer la
behandeling worden aangezien als een « corrigerende ongelijkheid »; différence de traitement comme une « inégalité correctrice »;
- zelfs al zou het verschil in pensioengerechtigde leeftijd op - même si la différence dans l'âge de la retraite était en soi
zichzelf niet verenigbaar zijn met het gelijkheidsbeginsel, dan nog incompatible avec le principe d'égalité, ce dernier n'interdirait pas
verzet dat beginsel zich er niet tegen dat de wetgever die - in een que le législateur supprime de façon progressive cette inégalité, qui
historisch perspectief te begrijpen - ongelijkheid op geleidelijke doit être appréciée dans une perspective historique.
wijze afbouwt.
Die laatste overweging ligt volgens de Ministerraad ook ten grondslag Selon le Conseil des ministres, c'est aussi sur cette dernière
aan het voormelde arrest van het Hof van Justitie, alsook aan het considération que se fondent l'arrêt susmentionné de la Cour de
arrest van dat Hof van 30 april 1998 (zaken C-377/96 tot en met justice et l'arrêt du 30 avril 1998 de cette Cour (affaires C-377/96 à
C-384/96, De Vriendt e.a.) waarnaar in het eerstgenoemde arrest wordt C-384/96, De Vriendt e.a.) auquel il est fait référence dans le
verwezen. premier arrêt cité.
De Ministerraad bevestigt dan ook het eerder uiteengezette standpunt. Le Conseil des ministres confirme dès lors le point de vue qu'il a développé antérieurement.
- B - - B -
B.1. De prejudiciële vraag betreft de bestaanbaarheid met de artikelen B.1. La question préjudicielle concerne la compatibilité de l'article
10 en 11 van de Grondwet van artikel 3, § 1, van het koninklijk
besluit nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust- en 3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967 relatif à la
overlevingspensioen der zelfstandigen, in zoverre uit die bepaling een pension de retraite et de survie des travailleurs indépendants avec
les articles 10 et 11 de la Constitution, en tant qu'il résulte de
onderscheid voortspruit tussen mannen en vrouwen op het stuk van hun cette disposition une distinction entre les hommes et les femmes en ce
pensioenrechten. qui concerne leurs droits à la retraite.
B.2. Artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 bepaalt : B.2. L'article 3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 dispose :
« Het rustpensioen kan toegekend worden vanaf de eerste van de maand « La pension de retraite peut être accordée à partir du premier du
die volgt op de 65e of de 60e verjaardag van de aanvrager, naargelang mois qui suit le 65e ou le 60e anniversaire du demandeur, selon qu'il
het een man of een vrouw betreft. s'agit d'un homme ou d'une femme.
Voor wat de mannen betreft kan het nochtans, naar keuze en op verzoek Elle peut toutefois en ce qui concerne les hommes prendre cours, au
van de belanghebbende, ingaan binnen de periode van vijf jaar, die de choix et à la demande de l'intéressé, dans la période de cinq années
normale pensioenleeftijd voorafgaat; in dat geval wordt het verminderd qui précède l'âge normal de la pension; dans ce cas, elle est réduite
met 5 t.h. per jaar vervroeging. de 5 p.c. par année d'anticipation.
Voor de toepassing van de verminderingscoëfficiënt, wordt rekening Pour l'application du coefficient de réduction, il est tenu compte de
gehouden met de leeftijd die de aanvrager bereikte op zijn verjaardag l'âge atteint par le demandeur à son anniversaire précédant
die de ingangsdatum van het pensioen onmiddellijk voorafgaat. immédiatement la date de prise de cours de la pension.
De in lid 2 beoogde vermindering wordt niet toegepast ten aanzien van La réduction visée à l'alinéa 2 n'est pas appliquée à l'égard des
de mannen die vóór de leeftijd van 65 jaar, in hoedanigheid van hommes qui obtiennent, avant l'âge de 65 ans, la pension de retraite
werknemer het rustpensioen bekomen overeenkomstig de bepalingen van en qualité de travailleur salarié, conformément aux dispositions de
artikel 5bis van het koninklijk besluit nr. 50 van 24 oktober 1967 l'article 5bis de l'arrêté royal n° 50 du 24 octobre 1967 relatif à la
betreffende het rust- en overlevingspensioen voor werknemers. » pension de retraite et de survie des travailleurs salariés. »
B.3. Krachtens artikel 142 van de Grondwet en de artikelen 1 en 26 van B.3. En vertu de l'article 142 de la Constitution et des articles 1er
de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Arbitragehof is het Hof et 26 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur la Cour d'arbitrage, la
bevoegd ten aanzien van normen die door een wetgevende vergadering Cour est compétente pour contrôler les normes adoptées par un
zijn aangenomen. législateur.
Het koninklijk besluit nr. 72 is vastgesteld op basis van de wet van L'arrêté royal n° 72 a été pris sur la base de la loi du 31 mars 1967
31 maart 1967 « tot toekenning van bepaalde machten aan de Koning ten « attribuant certains pouvoirs au Roi en vue d'assurer la relance
einde de economische heropleving, de bespoediging van de regionale
reconversie en de stabilisatie van het begrotingsevenwicht te économique, l'accélération de la reconversion régionale et la
verzekeren ». Die wet schreef niet voor dat de besluiten genomen op stabilisation de l'équilibre budgétaire ». Cette loi ne prescrivait
basis van die wet dienden te worden bekrachtigd. pas que les arrêtés pris sur cette base dussent être confirmés.
Te dezen staat in het bijzonder het tweede lid van artikel 3, § 1, van En l'espèce, c'est en particulier l'alinéa 2 de l'article 3, § 1er, de
het koninklijk besluit nr. 72 ter discussie. Volgens het eerste lid l'arrêté royal n° 72 qui est mis en cause. L'alinéa 1er dispose que
kunnen vrouwen vanaf hun zestigste levensjaar aanspraak maken op een les femmes peuvent demander une pension de retraite à partir de leur
rustpensioen en mannen op hun vijfenzestigste, maar krachtens het soixantième anniversaire et les hommes à partir de leur
tweede lid kunnen mannen niettemin kiezen voor een vervroegde soixante-cinquième anniversaire, mais, en vertu de l'alinéa 2, les
oppensioenstelling op zestig jaar, zij het dat in dat geval een hommes peuvent toutefois choisir une mise à la retraite anticipée à
verminderingscoëfficiënt van 25 pct. wordt toegepast. Uit de feiten in soixante ans, auquel cas leur pension est réduite de 25 p.c. Il
het bodemgeschil blijkt dat de eiser voor het verwijzende ressort des faits de l'instance principale que c'est précisément cette
rechtscollege precies tegen die vermindering opkomt. réduction que conteste le demandeur devant la juridiction a quo.
Dat tweede lid is gewijzigd bij artikel 1 van het koninklijk besluit L'alinéa 2 précité a été modifié par l'article 1er de l'arrêté royal
nr. 416 van 16 juli 1986, waarbij de woorden « Het kan nochtans » zijn n° 416 du 16 juillet 1986, qui a remplacé les mots « Elle peut
vervangen door de woorden « Voor wat de mannen betreft kan het toutefois » par les mots « Elle peut toutefois en ce qui concerne les
nochtans ». In de oorspronkelijke versie van de betwiste bepaling was hommes ». Dans la version originaire de la disposition litigieuse, la
zowel voor vrouwen als voor mannen een vervroegde oppensioenstelling prise de cours anticipée dans la période de cinq années précédant
mogelijk tot vijf jaar voorafgaand aan de in het eerste lid l'âge de la retraite fixé à l'alinéa 1er était possible tant pour les
vastgestelde pensioenleeftijd mits toepassing, voor beide categorieën femmes que pour les hommes, moyennant l'application, pour les deux
van personen, van de verminderingscoëfficiënt. catégories de personnes, du facteur de réduction.
Dès lors que la différence de traitement dénoncée trouve, en l'espèce,
Nu het aangeklaagde verschil in behandeling te dezen zijn oorsprong son origine dans une disposition qui a été modifiée par l'arrêté royal
vindt in de bepaling die is gewijzigd door het voormelde koninklijk n° 416 précité et que celui-ci a été confirmé par l'article 13, 2°, de
besluit nr. 416, dat bij artikel 13, 2°, van de wet van 15 december la loi du 15 décembre 1986, il y a lieu de considérer que le
1986 is bekrachtigd, moet worden aangenomen dat de wetgever zich de
betwiste bepaling eigen heeft gemaakt en staat het aan het Hof om dat législateur s'est approprié la disposition litigieuse et qu'il
door de wetgever bekrachtigde verschil in behandeling te beoordelen op appartient à la Cour d'apprécier la compatibilité avec les articles 10
zijn bestaanbaarheid met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. et 11 de la Constitution de la différence de traitement confirmée par
le législateur.
B.4. In tegenstelling tot wat de Ministerraad in hoofdorde betoogt, B.4. Contrairement à ce que soutient le Conseil des ministres en ordre
zijn mannen en vrouwen op het stuk van het rustpensioen niet in die principal, les hommes et les femmes ne constituent pas, en matière de
mate verschillend dat zij niet pertinent met elkaar zouden kunnen pension de retraite, des catégories à ce point différentes qu'elles ne
worden vergeleken. pourraient être comparées de façon pertinente.
B.5. De in het geding zijnde bepaling maakt deel uit van een geheel B.5. La disposition en cause fait partie d'un ensemble de mesures qui
van maatregelen die de gelijkberechtiging van mannen en vrouwen op het tendent à réaliser l'égalité de traitement entre hommes et femmes en
stuk van de pensioenen beogen. matière de pensions.
Met de Ministerraad kan in een historisch perspectief worden gewezen Avec le Conseil des ministres, on peut observer que, dans une
op verschillen tussen mannen en vrouwen op het stuk van hun perspective historique, il existe entre les hommes et les femmes, en
professionele activiteiten als zelfstandige, die een verantwoording kunnen bieden voor een onderscheid in behandeling tussen die categorieën van personen wat het stelsel van de rustpensioenen voor zelfstandigen betreft. Uit tal van gegevens voorgebracht door de Ministerraad blijkt inzonderheid dat vrouwelijke zelfstandigen in de voorbije decennia veel minder lang als zelfstandige actief zijn geweest, terwijl voor het bepalen van het bedrag van het rustpensioen voor zelfstandigen in hoofdzaak de duur van de loopbaan (en in mindere mate het beroepsinkomen) in aanmerking wordt genomen. Uit de gegevens waarover het Hof beschikt blijkt derhalve dat er in de in aanmerking te nemen referentieperiode van de voorbije decennia op het vlak van de loopbaan van zelfstandigen feitelijke verschillen bestonden tussen mannen en vrouwen, die objectief en in redelijkheid een onderscheid tussen die categorieën op het stuk van de pensioenleeftijd konden verantwoorden. B.6. Het Hof merkt op dat ook bij de regelgeving in het raam van de matière d'activité professionnelle en qualité d'indépendant, des différences qui peuvent justifier une différence de traitement de ces catégories de personnes en ce qui concerne le régime des pensions de retraite des travailleurs indépendants. Il ressort en particulier d'un grand nombre de données fournies par le Conseil des ministres que les travailleurs indépendants féminins ont, au cours des dernières décennies, été bien moins longtemps actifs en qualité d'indépendants, alors que le montant de la pension de retraite des travailleurs indépendants est principalement déterminé par la durée de la carrière (et dans une moindre mesure par le revenu professionnel). Les éléments dont la Cour dispose font dès lors apparaître qu'en ce qui concerne la carrière de travailleur indépendant, il existait dans les faits, durant la période de référence des dernières décennies qui doit être prise en compte, des différences entre les hommes et les femmes, qui peuvent justifier objectivement et raisonnablement qu'une distinction ait été établie entre ces catégories quant à l'âge de la retraite. B.6. La Cour constate que la réglementation adoptée dans le cadre de l'Union européenne tient elle aussi compte des différences qui
Europese Unie rekening wordt gehouden met de bestaande verschillen existent entre les hommes et les femmes dans les régimes de pension
tussen mannen en vrouwen in de pensioenstelsels van de Lid-Staten en des Etats membres et de la nécessité de faire disparaître
met de noodzaak om die verschillen geleidelijk weg te werken. progressivement ces différences. S'agissant des pensions de retraite
Inzonderheid wat de rustpensioenen betreft, geldt de richtlijn nr. en particulier, il y a lieu d'appliquer la directive du Conseil n°
79/7/EEG van de Raad van 19 december 1978 « betreffende de 79/7/C.E.E. du 19 décembre 1978 « relative à la mise en oeuvre
geleidelijke tenuitvoerlegging van het beginsel van gelijke
behandeling van mannen en vrouwen op het gebied van de sociale progressive du principe de l'égalité de traitement entre hommes et
zekerheid ». Volgens artikel 7, lid 1, doet de richtlijn « geen femmes en matière de sécurité sociale ». Son article 7, paragraphe 1,
afbreuk aan de bevoegdheid van de Lid-Staten om van haar werkingssfeer dispose que la directive « ne fait pas obstacle à la faculté qu'ont
uit te sluiten : a) de vaststelling van de pensioengerechtigde les Etats membres d'exclure de son champ d'application : a) la
leeftijd met het oog op de toekenning van ouderdoms- en rustpensioenen fixation de l'âge de la retraite pour l'octroi des pensions de
en de gevolgen die hieruit kunnen voortvloeien voor andere prestaties; vieillesse et de retraite et les conséquences pouvant en découler pour
[...] ». d'autres prestations;... ».
Volgens het Hof van Justitie moet die bepaling aldus worden uitgelegd Selon la Cour de justice, cette disposition doit être interprétée en
dat wanneer een nationale regeling een verschil in pensioenleeftijd ce sens que, lorsqu'une réglementation nationale a maintenu une
différence dans l'âge de la retraite entre les travailleurs masculins
tussen mannelijke en vrouwelijke werknemers heeft gehandhaafd, de et les travailleurs féminins, l'Etat membre concerné est en droit de
betrokken Lid-Staat het bedrag van het pensioen verschillend mag calculer le montant de la pension différemment selon le sexe du
berekenen naar gelang van het geslacht van de werknemer (H.v.J., 30 travailleur (C.J.C.E., 30 avril 1998, De Vriendt e.a. (affaires
april 1998, De Vriendt e.a., samengevoegde zaken C-377/96 tot
C-384/96, Jur. I-1247, en 22 oktober 1998, Wolfs en Rijksdienst voor jointes C-377/96 à C-384/96, Rec. C.J.C.E. I-1247, et 22 octobre 1998,
Pensioenen, zaak C-154/96)). In die beide arresten, die betrekking Wolfs et Office national des pensions, affaire C-154/96). Dans ces
hadden op het koninklijk besluit nr. 50 van 24 oktober 1967 deux arrêts, qui concernaient l'arrêté royal n° 50 du 24 octobre 1967
betreffende het rust- en overlevingspensioen voor werknemers, overwoog relatif à la pension de retraite et de survie des travailleurs
salariés, la Cour a considéré qu'il ressort de la nature des
het Hof dat uit de aard van de in artikel 7, lid 1, van de richtlijn exceptions figurant à l'article 7, paragraphe 1, de la directive que
voorkomende uitzonderingen kan worden afgeleid dat de communautaire le législateur communautaire a entendu autoriser les Etats membres à
wetgever de Lid-Staten heeft willen toestaan tijdelijk de aan vrouwen maintenir temporairement, en matière de retraites, les avantages
toegekende voordelen op pensioengebied te handhaven, teneinde hen in reconnus aux femmes, afin de leur permettre de procéder
staat te stellen hun pensioenstelsels op dit punt geleidelijk aan te progressivement à une modification des systèmes de pensions sur ce
passen zonder het ingewikkelde financiële evenwicht van die stelsels - point sans perturber l'équilibre financier complexe de ces systèmes,
een aspect dat niet kon worden genegeerd - te verstoren (arrest De dont il ne pouvait méconnaître l'importance (arrêt De Vriendt,
Vriendt, rechtsoverweging 26; arrest Wolfs, rechtsoverweging 25). considérant 26; arrêt Wolfs, considérant 25).
B.7. Te dezen heeft de maatregel weliswaar tot gevolg dat mannen die B.7. En l'espèce, la mesure a certes pour effet que les hommes qui
vervroegd hun rustpensioen willen genieten, rekening moeten houden met souhaitent bénéficier anticipativement de leur pension de retraite
een verminderingscoëfficiënt van 5 pct. per jaar vervroeging. Toch kan doivent tenir compte d'une réduction de 5 p.c. par année
die maatregel niet als kennelijk onevenredig worden beschouwd, d'anticipation. Cette mesure ne peut toutefois être considérée comme
rekening houdend met de noodzaak om het stelsel van de rustpensioenen manifestement disproportionnée, compte tenu de la nécessité de
préserver également la viabilité du régime des pensions de retraite
voor zelfstandigen betaalbaar te houden. des travailleurs indépendants.
Die financiële overweging kan niet verantwoorden dat op het stuk van Cette considération financière ne saurait justifier qu'une différence
de pensioenleeftijd een verschil in behandeling op basis van het de traitement fondée sur le sexe soit maintenue en ce qui concerne
geslacht blijvend wordt gehandhaafd, te meer daar de feitelijke l'âge de la pension, d'autant que les discriminations de fait que
achterstelling van de vrouwen in het arbeidsproces gaandeweg subissent les femmes dans la vie active sont progressivement réduites.
vermindert. Het komt evenwel de wetgever toe te bepalen op welke wijze C'est toutefois au législateur qu'il appartient de déterminer les
en binnen welke tijdspanne de gelijkberechtiging tussen mannen en modalités et le délai nécessaire à la réalisation d'un traitement égal
vrouwen op het stuk van de pensioenen kan worden verwezenlijkt, onder des hommes et des femmes en matière de pensions, sous réserve d'une
voorbehoud van een kennelijk onredelijke beoordeling, wat te dezen appréciation manifestement déraisonnable, ce qui n'est pas le cas en
niet het geval is. l'espèce.
Het Hof stelt immers vast dat de wetgever met ingang van 1 juli 1997 La Cour constate en effet que le législateur a prévu, avec effet au 1er
heeft voorzien in een geleidelijke aanpassing van het stelsel van de juillet 1997, une adaptation progressive du régime des pensions de
rustpensioenen voor zelfstandigen met het oog op een gelijkberechtiging van mannen en vrouwen, waarbij de retraite des travailleurs indépendants, en vue d'accorder les mêmes
pensioengerechtigde leeftijd voor vrouwen zoals voor mannen op 65 jaar droits aux hommes et aux femmes, l'âge de la pension étant fixé à 65
wordt gebracht (volledige gelijkstelling per 1 januari 2009) met voor ans pour les femmes comme pour les hommes (égalité parfaite au 1er
beide categorieën eenzelfde noemer van de loopbaanbreuk in 45sten en janvier 2009), cependant que, pour les deux catégories, il est prévu
een gelijke mogelijkheid van vervroegde oppensioenstelling mits un même dénominateur de la fraction de carrière en 45es, avec une
toepassing van een verminderingscoëfficiënt van 5 pct. per jaar possibilité égale de prise de cours anticipée moyennant une réduction
vervroeging (koninklijk besluit van 30 januari 1997 « betreffende het de 5 p.c. par année d'anticipation (arrêté royal du 30 janvier 1997 «
pensioenstelsel der zelfstandigen met toepassing van de artikelen 15 relatif au régime de pension des travailleurs indépendants en
en 27 van de wet van 26 juli 1996 tot modernisering van de sociale application des articles 15 et 27 de la loi du 26 juillet 1996 portant
zekerheid en tot vrijwaring van de leefbaarheid van de wettelijke modernisation de la sécurité sociale et assurant la viabilité des
pensioenstelsels en van artikel 3, § 1, 4°, van de wet van 26 juli régimes légaux de pensions et de l'article 3, § 1er, 4°, de la loi du
1996 strekkende tot realisatie van de budgettaire voorwaarden tot 26 juillet 1996 visant à réaliser les conditions budgétaires de la
deelname van België aan de Europese en Monetaire Unie », bekrachtigd participation de la Belgique à l'Union économique et monétaire
bij artikel 6 van de wet van 26 juni 1997). européenne », confirmé par l'article 6 de la loi du 26 juin 1997).
B.8. Uit wat voorafgaat volgt dat de prejudiciële vraag ontkennend B.8. Il résulte de ce qui précède que la question préjudicielle
moet worden beantwoord. appelle une réponse négative.
Om die redenen, Par ces motifs,
het Hof la Cour
zegt voor recht : dit pour droit :
Artikel 3, § 1, van het koninklijk besluit nr. 72 van 10 november 1967 L'article 3, § 1er, de l'arrêté royal n° 72 du 10 novembre 1967
betreffende het rust- en overlevingspensioen der zelfstandigen, relatif à la pension de retraite et de survie des travailleurs
gewijzigd door het koninklijk besluit nr. 416 van 16 juli 1986, dat indépendants, modifié par l'arrêté royal n° 416 du 16 juillet 1986
bij de wet van 15 december 1986 is bekrachtigd, schendt de artikelen confirmé par la loi du 15 décembre 1986, ne viole pas les articles 10
10 en 11 van de Grondwet niet in zoverre het een onderscheid in et 11 de la Constitution dans la mesure où il établit une différence
behandeling instelt tussen mannen en vrouwen op het stuk van hun de traitement entre les hommes et les femmes en ce qui concerne leurs
pensioenrechten als zelfstandige. droits à la pension en tant que travailleurs indépendants.
Aldus uitgesproken in het Nederlands en het Frans, overeenkomstig Ainsi prononcé en langue néerlandaise et en langue française,
artikel 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur
Arbitragehof, op de openbare terechtzitting van 20 januari 1999. la Cour d'arbitrage, à l'audience publique du 20 janvier 1999.
De voorzitter, Le président,
L. De Grève. L. De Grève.
De griffier, Le greffier,
L. Potoms. L. Potoms
^