Etaamb.openjustice.be
Vue multilingue de Arrêt du --
← Retour vers "Extrait de l'arrêt n° 115/2019 du 18 juillet 2019 Numéros du rôle : 7154 et 7155 En cause : les demandes de suspension partielle du décret de la Région wallonne du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Bien-être des animaux, introduites pa La Cour constitutionnelle, composée des présidents F. Daoût et A. Alen, et des juges L. Lavrysen(...)"
Extrait de l'arrêt n° 115/2019 du 18 juillet 2019 Numéros du rôle : 7154 et 7155 En cause : les demandes de suspension partielle du décret de la Région wallonne du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Bien-être des animaux, introduites pa La Cour constitutionnelle, composée des présidents F. Daoût et A. Alen, et des juges L. Lavrysen(...) Uittreksel uit arrest nr. 115/2019 van 18 juli 2019 Rolnummers 7154 en 7155 In zake : de vorderingen tot gedeeltelijke schorsing van het decreet van het Waalse Gewest van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse Dierenwelzijnwetboek, ingesteld d Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters F. Daoût en A. Alen, en de rechters L. L(...)
COUR CONSTITUTIONNELLE GRONDWETTELIJK HOF
Extrait de l'arrêt n° 115/2019 du 18 juillet 2019 Uittreksel uit arrest nr. 115/2019 van 18 juli 2019
Numéros du rôle : 7154 et 7155 Rolnummers 7154 en 7155
En cause : les demandes de suspension partielle du décret de la Région In zake : de vorderingen tot gedeeltelijke schorsing van het decreet
wallonne du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Bien-être des van het Waalse Gewest van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse
animaux, introduites par Rabah Bouazza et autres et par Albert Guigui Dierenwelzijnwetboek, ingesteld door Rabah Bouazza en anderen en door
et autres. Albert Guigui en anderen.
La Cour constitutionnelle, Het Grondwettelijk Hof,
composée des présidents F. Daoût et A. Alen, et des juges L. Lavrysen, samengesteld uit de voorzitters F. Daoût en A. Alen, en de rechters L.
J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. Derycke, T. Merckx-Van Goey, P. Lavrysen, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. Derycke, T. Merckx-Van Goey,
Nihoul, T. Giet, R. Leysen, J. Moerman et M. Pâques, assistée du P. Nihoul, T. Giet, R. Leysen, J. Moerman en M. Pâques, bijgestaan
greffier P.-Y. Dutilleux, présidée par le président F. Daoût, door de griffier P.-Y. Dutilleux, onder voorzitterschap van voorzitter
après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant : F. Daoût, wijst na beraad het volgende arrest :
I. Objet des demandes et procédure I. Onderwerp van de vorderingen en rechtspleging
a. Par requête adressée à la Cour par lettre recommandée à la poste le a. Bij verzoekschrift dat aan het Hof is toegezonden bij op 1 april
1er avril 2019 et parvenue au greffe le 2 avril 2019, une demande de 2019 ter post aangetekende brief en ter griffie is ingekomen op 2
april 2019, is een vordering tot schorsing ingesteld van de artikelen
suspension des articles D.57, § 1er, et D.105, § 1er, 18°, contenus D.57, § 1, en D.105, § 1, 18°, vervat in artikel 1 van het decreet van
dans l'article 1er du décret de la Région wallonne du 4 octobre 2018 het Waalse Gewest van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse
relatif au Code wallon du Bien-être des animaux, ainsi que de Dierenwelzijnwetboek, alsook van artikel 26 van hetzelfde decreet
l'article 26 du même décret (publié au Moniteur belge du 31 décembre (bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad van 31 december 2018) door
2018) a été introduit par Rabah Bouazza, l'ASBL « Mosquée Arrahma - Rabah Bouazza, de vzw « Mosquée Arrahma - Association de foi et
Association de foi et pratique de la religion islamique de pratique de la religion islamique de Marchienne-au-Pont », de vzw «
Marchienne-au-Pont », l'ASBL « Assakina », l'ASBL « Association de Foi Assakina », de vzw « Association de Foi et Pratique de la Religion
et Pratique de la Religion islamique de Charleroi », l'ASBL « islamique de Charleroi », de vzw « Association de foi et de pratique
Association de foi et de pratique de la religion islamique », l'ASBL « de la religion islamique », de vzw « Mosquée At-Touba », de vzw «
Mosquée At-Touba », l'ASBL « Verli » et la SPRL « Goraya », assistés Verli » en de bvba « Goraya », bijgestaan en vertegenwoordigd door Mr.
et représentés par Me I. Akrouh, avocat au barreau de Bruxelles. I. Akrouh, advocaat bij de balie te Brussel.
Par la même requête, les parties requérantes demandent également Bij hetzelfde verzoekschrift vorderen de verzoekende partijen eveneens
l'annulation des mêmes dispositions décrétales. de vernietiging van dezelfde decreetsbepalingen.
b. Par requête adressée à la Cour par lettre recommandée à la poste le b. Bij verzoekschrift dat aan het Hof is toegezonden bij op 1 april
1er avril 2019 et parvenue au greffe le 3 avril 2019, une demande de 2019 ter post aangetekende brief en ter griffie is ingekomen op 3
april 2019, is een vordering tot schorsing ingesteld van de artikelen
suspension des articles D.4, § 1er, 2°, 16° et 26°, D.57 et D.59, D.4, § 1, 2°, 16° en 26°, D.57 en D.59, vervat in artikel 1 van
contenus dans l'article 1er du même décret, ainsi que de son article hetzelfde decreet, alsook van artikel 26 ervan, door Albert Guigui,
26, a été introduit par Albert Guigui, Pinkas Kornfeld, Nissan Haim Pinkas Kornfeld, Nissan Haim Roth en het « Centraal Israëlitisch
Roth et le « Consistoire central israélite de Belgique », assistés et Consistorie van België », bijgestaan en vertegenwoordigd door Mr. E.
représentés par Me E. Maes, Me E. Jacubowitz et Me C. Caillet, avocats Maes, Mr. E. Jacubowitz en Mr. C. Caillet, advocaten bij de balie te
au barreau de Bruxelles. Brussel.
Par la même requête, les parties requérantes demandent également Bij hetzelfde verzoekschrift vorderen de verzoekende partijen eveneens
l'annulation des mêmes dispositions décrétales. de vernietiging van dezelfde decreetsbepalingen.
Ces affaires, inscrites sous les numéros 7154 et 7155 du rôle de la Die zaken, ingeschreven onder de nummers 7154 en 7155 van de rol van
Cour, ont été jointes. het Hof, werden samengevoegd.
(...) (...)
II. En droit II. In rechte
(...) (...)
Quant aux dispositions attaquées et à l'objet des demandes de Ten aanzien van de bestreden bepalingen en het onderwerp van de
suspension vorderingen tot schorsing
B.1.1. Les parties requérantes dans l'affaire n° 7154 demandent B.1.1. De verzoekende partijen in de zaak nr. 7154 vorderen de
l'annulation et la suspension des articles D.57, § 1er, et D.105, § 1er, vernietiging en de schorsing van de artikelen D.57, § 1, en D.105, §
18°, du Code wallon du Bien-être des animaux, établi par l'article 1er 1, 18°, van het Waalse Dierenwelzijnwetboek, vastgesteld bij artikel 1
du décret du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Bien-être des van het decreet van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse
animaux. Dierenwelzijnwetboek.
Les parties requérantes dans l'affaire n° 7155 demandent l'annulation De verzoekende partijen in de zaak nr. 7155 vorderen de vernietiging
et la suspension des articles D.4, § 1er, 2°, 16° et 26°, D.57 et en de schorsing van de artikelen D.4, § 1, 2°, 16° en 26°, D.57 en
D.59, du même Code, ainsi que de l'article 26 du décret du 4 octobre D.59 van hetzelfde Wetboek, alsook van artikel 26 van het voormelde
2018 précité. decreet van 4 oktober 2018.
B.1.2. L'article D.4, § 1er, du Code wallon du Bien-être des animaux dispose : B.1.2. Artikel D.4, § 1, van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt :
« Pour l'application du présent Code, l'on entend par : « Voor de toepassing van dit Wetboek wordt verstaan onder :
[...] [...]
2° l'abattage : la mise à mort d'animaux destinés à la consommation humaine; 2° het slachten: het doden van dieren bestemd voor menselijk verbruik;
[...] [...]
16° un étourdissement : tout procédé intentionnel qui provoque une 16° bedwelmen : elk opzettelijk toegepast procédé dat een pijnloos
perte de conscience et de sensibilité sans douleur, y compris tout bewustzijns- en gevoeligheidsverlies veroorzaakt, met inbegrip van elk
procédé entraînant une mort immédiate; procédé waarbij de dood onmiddellijk intreedt;
[...] [...]
26° une mise à mort : tout procédé intentionnel qui cause la mort d'un 26° het doden : elk opzettelijk procédé dat de dood van een dier
animal; veroorzaakt;
[...] ». [...] ».
L'article D.57 du Code wallon du Bien-être des animaux dispose : Artikel D.57 van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt :
« § 1er. Un animal ne peut être mis à mort que par une personne ayant « § 1. Een dier mag slechts worden gedood door een persoon die
les connaissances et les capacités requises, et suivant la méthode la daarvoor de nodige kennis en bekwaamheid heeft en volgens de meest
plus sélective, la plus rapide et la moins douloureuse pour l'animal. selectieve, de snelste en de minst pijnlijke methode voor het dier.
Un animal est mis à mort uniquement après anesthésie ou étourdissement, sauf les cas : Een dier wordt enkel gedood na verdoving of bedwelming, behoudens :
1° de force majeure; 1° overmacht;
2° de pratiques de la chasse ou de la pêche; 2° beoefenen van jacht of visvangst;
3° de lutte contre les organismes nuisibles; 3° bestrijding van schadelijke organismen;
4° d'actions de mise à mort prévues en vertu de la loi sur la 4° dodingsacties waarin wordt voorzien krachtens de wet op het
conservation de la nature. natuurbehoud.
Lorsque la mise à mort d'animaux fait l'objet de méthodes Indien het doden van dieren het voorwerp uitmaakt van bijzondere
particulières d'abattage prescrites par des rites religieux, le slachtmethodes, voorgeschreven door de ritus van een eredienst, moet
procédé d'étourdissement doit être réversible et ne peut entraîner la het bedwelmingsprocedé omkeerbaar zijn en mag het niet de dood van het
mort de l'animal. dier tot gevolg hebben.
§ 2. Le Gouvernement peut autoriser l'abattage d'animaux sur leur lieu § 2. De Regering kan het slachten van dieren op de plaats waar ze
d'élevage selon les conditions et modalités qu'il détermine. gekweekt worden, volgens de door haar bepaalde voorwaarden en
modaliteiten toelaten.
§ 3. Par dérogation au paragraphe 1er, les modalités de mise à mort § 3. In afwijking van § 1 worden de modaliteiten m.b.t. het doden van
des animaux visés au Chapitre 8 sont fixées par et en vertu de dieren bedoeld in Hoofdstuk 8 bij en krachtens artikel D.90
l'article D.90 ». vastgesteld ».
L'article D.59 du Code wallon du Bien-être des animaux dispose : Artikel D.59 van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt :
« Le Gouvernement fixe les conditions et les modalités se rapportant : « De Regering stelt de voorwaarden en de nadere regels vast voor :
1° à la compétence du personnel travaillant dans les abattoirs et des 1° de vaardigheid van het personeel werkzaam in de slachthuizen en van
personnes participant à la mise à mort des animaux en ce compris la de personen die deelnemen aan het doden van de dieren, met inbegrip
mise en place de formations et d'examens ainsi que la délivrance, le van het invoeren van vormingen en examens, evenals het afleveren, het
retrait et la suspension de certificats délivrés dans ce cadre; intrekken en het opschorten van in dat kader afgeleverde getuigschriften;
2° à la qualification des personnes habilitées à pratiquer la mise à 2° de kwalificatie van de personen die gemachtigd zijn om het doden
mort d'un animal; van een dier uit te voeren;
3° au contrôle et à l'autocontrôle des conditions d'abattage depuis 3° de controle en de autocontrole van de slachtvoorwaarden vanaf de
l'arrivée des animaux à l'abattoir jusqu'à la mise à mort; aankomst de dieren in het slachthuis tot het doden;
4° à la construction, l'aménagement et l'équipement des abattoirs; 4° de bouw, inrichting en uitrusting van slachthuizen;
5° à l'utilisation de produits ou matériel destinés à la mise à mort 5° het gebruik van producten of materieel bestemd voor het doden van
d'animaux ». dieren ».
L'article D.105, § 1er, du Code wallon du Bien-être des animaux dispose : Artikel D.105, § 1, van het Waalse Dierenwelzijnwetboek bepaalt :
« Commet une infraction de deuxième catégorie au sens du Livre Ier du « Een inbreuk van de tweede categorie in de zin van Boek I van het
Code de l'Environnement, celui qui : Milieuwetboek begaat, hij die :
[...] [...]
18° met à mort ou fait mettre à mort un animal sans procéder au 18° een pijnlijke ingreep bij een dier verricht of laat verrichten
préalable à une anesthésie ou un étourdissement en contravention à [lees : een dier doodt of laat doden] zonder een voorafgaande
l'article D.57 ou aux conditions fixées en vertu de ce même article; verdoving of bedwelming, in overtreding met artikel D.57 of met de
voorwaarden vastgesteld krachtens dat artikel;
[...] ». [...] ».
L'article 26 du décret du 4 octobre 2018 relatif au Code wallon du Artikel 26 van het decreet van 4 oktober 2018 betreffende het Waalse
Bien-être des animaux dispose : Dierenwelzijnwetboek bepaalt :
« Jusqu'au 31 août 2019, l'article D.57 du Code wallon du Bien-être « Tot 31 augustus 2019 is artikel D.57 van het Waalse
des animaux ne s'applique pas aux abattages prescrits par un rite Dierenwelzijnwetboek niet van toepassing op slachtingen voorgeschreven
religieux. door de ritus van een eredienst.
Le Gouvernement peut prévoir la procédure et les conditions de De Regering kan voorzien in de controleprocedure en -voorwaarden
contrôles démontrant que l'abattage est entrepris dans le cadre d'un waarbij aangetoond wordt dat het slachten ondernomen wordt in het
rite religieux ». kader van de ritus van een eredienst ».
B.2.1. Ces dispositions remplacent des dispositions ayant une portée B.2.1. Die bepalingen vervangen de bepalingen met een identieke
identique qui avaient été introduites dans la loi du 14 août 1986 « draagwijdte die in de wet van 14 augustus 1986 « betreffende de
relative à la protection et au bien-être des animaux » par le décret bescherming en het welzijn der dieren » waren ingevoerd bij het
du 18 mai 2017 « modifiant les articles 3, 15 et 16 et insérant un decreet van 18 mei 2017 « tot wijziging van de artikelen 3, 15 en 16
article 45ter dans la loi du 14 août 1986 relative à la protection et en tot invoeging van een artikel 45ter in de wet van 14 augustus 1986
au bien-être des animaux ». betreffende de bescherming en het welzijn der dieren ».
B.2.2. La Cour a été saisie de plusieurs recours en annulation dirigés B.2.2. Bij het Hof zijn verschillende beroepen tot vernietiging
contre les dispositions du décret du 18 mai 2017 précité. Par son ingesteld tegen de bepalingen van het voormelde decreet van 18 mei
arrêt n° 52/2019 du 4 avril 2019, elle a constaté que les dispositions 2017. Bij zijn arrest nr. 52/2019 van 4 april 2019 heeft het
attaquées du décret du 18 mai 2017 avaient été abrogées par l'article vastgesteld dat de bestreden bepalingen van het decreet van 18 mei
2017 waren opgeheven bij artikel 24, eerste lid, 1°, van het decreet
24, alinéa 1er, 1°, du décret du 4 octobre 2018 « relatif au Code van 4 oktober 2018 « betreffende het Dierenwelzijnwetboek » en dat
wallon du Bien-être des animaux » et que, compte tenu de la date qui zij, gelet op de datum die voor de inwerkingtreding ervan was
avait été fixée pour leur entrée en vigueur, elles n'avaient jamais vastgesteld, nooit uitwerking hebben gehad. Het Hof heeft derhalve
produit leurs effets. La Cour a dès lors constaté que ces recours vastgesteld dat die beroepen zonder voorwerp waren geworden.
avaient perdu leur objet.
B.2.3. Avant sa modification par le décret du 18 mai 2017 et par le B.2.3. Vóór de wijzigingen bij het decreet van 18 mei 2017 en bij het
décret attaqué, la loi du 14 août 1986 prévoyait, en ce qui concerne bestreden decreet voorzag de wet van 14 augustus 1986, voor de
les abattages prescrits par un rite religieux, une exception à slachtingen die zijn voorgeschreven door een religieuze ritus, in een
l'obligation de principe d'étourdir préalablement l'animal. Le décret uitzondering op de principiële verplichting om het dier vooraf te
du 18 mai 2017 et le décret attaqué abrogent cette exception. bedwelmen. Het decreet van 18 mei 2017 en het bestreden decreet heffen
die uitzondering op.
Quant à la recevabilité des demandes de suspension Ten aanzien van de ontvankelijkheid van de vorderingen tot schorsing
B.3. Het bestreden decreet is bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad
B.3. Le décret attaqué a été publié au Moniteur belge du 31 décembre van 31 december 2018. De vorderingen tot schorsing dragen een
2018. Les demandes de suspension portent le cachet de la poste du
lundi 1er avril 2019. En vertu de l'article 119, alinéa 3, de la loi poststempel van maandag 1 april 2019. Op grond van artikel 119, derde
spéciale du 6 janvier 1989 sur la Cour constitutionnelle, lorsque le lid, van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk
jour de l'échéance du délai est un samedi, un dimanche ou un jour Hof wordt de dag waarop de termijn vervalt, wanneer het een zaterdag,
férié légal, il est reporté au plus prochain jour ouvrable. een zondag of een wettelijke feestdag betreft, verplaatst tot de
eerstvolgende werkdag.
Les exceptions d'irrecevabilité ratione temporis soulevées par les De excepties van niet-ontvankelijkheid ratione temporis die door de
Gouvernements wallon et flamand sont rejetées. Waalse en de Vlaamse Regering zijn aangevoerd, worden verworpen.
B.4. Le Gouvernement wallon conteste la recevabilité de la requête B.4. De Waalse Regering betwist de ontvankelijkheid van het
dans l'affaire n° 7155 en ce qui concerne le « Consistoire Central verzoekschrift in de zaak nr. 7155 wat het « Centraal Israëlitisch
Israélite de Belgique ». Consistorie van België » betreft.
Dès lors que la recevabilité de la requête dans cette affaire n'est Daar de ontvankelijkheid van het verzoekschrift in die zaak niet wordt
pas contestée en ce qui concerne les autres parties requérantes, il betwist ten aanzien van de andere verzoekende partijen, dient de door
n'y a pas lieu d'examiner l'exception soulevée par le Gouvernement de Waalse Regering opgeworpen exceptie niet te worden onderzocht.
wallon. B.5.1. Le Gouvernement flamand fait valoir que la requête introduite B.5.1. De Vlaamse Regering voert aan dat het verzoekschrift in de zaak
dans l'affaire n° 7155 serait irrecevable en ce qu'elle vise les nr. 7155 niet ontvankelijk zou zijn in zoverre de artikelen D.4, § 1,
articles D.4, § 1er, 2°, 16° et 26°, D.57, § § 2 et 3, D.59, du Code 2°, 16° en 26°, D.57, §§ 2 en 3, en D.59 van het Waalse
wallon du Bien-être des animaux et l'article 26 du décret attaqué, dès Dierenwelzijnwetboek en artikel 26 van het bestreden decreet worden
lors que les parties requérantes n'exposent pas en quoi ces beoogd, daar de verzoekende partijen niet uiteenzetten in welke zin
dispositions violeraient les normes de référence qu'elles invoquent. die bepalingen de door hen aangevoerde referentienormen zouden schenden.
B.5.2. La Cour détermine l'étendue de la demande de suspension en B.5.2. Het Hof bepaalt de draagwijdte van de vordering tot schorsing
fonction du contenu de la requête, et en particulier sur la base de l'exposé du préjudice grave difficilement réparable et des moyens. Elle limite dès lors son examen aux parties des dispositions attaquées au sujet desquelles il est exposé, d'une part, en quoi leur application risquerait de causer un préjudice grave difficilement réparable et, d'autre part, en quoi elles violeraient les normes de référence invoquées aux moyens. Elle limite par ailleurs son examen aux normes de référence au sujet desquelles il est exposé en quoi elles seraient violées. B.5.3. Il ressort des requêtes introduites dans les deux affaires que les parties requérantes demandent la suspension des dispositions op basis van de inhoud van het verzoekschrift en in het bijzonder op basis van de uiteenzetting van het moeilijk te herstellen ernstig nadeel en de middelen. Het beperkt zijn onderzoek bijgevolg tot de delen van de bestreden bepalingen ten aanzien waarvan wordt uiteengezet, enerzijds, in welke zin de toepassing ervan een moeilijk te herstellen ernstig nadeel zou kunnen veroorzaken en, anderzijds, in welke zin zij de in de middelen aangevoerde referentienormen zouden schenden. Het beperkt zijn onderzoek daarnaast tot de referentienormen ten aanzien waarvan is uiteengezet in welke zin zij zouden zijn geschonden. B.5.3. Uit de in beide zaken ingediende verzoekschriften blijkt dat de verzoekende partijen de schorsing van de bestreden bepalingen vorderen in zoverre die laatste niet langer voorzien in een uitzondering, vanaf
attaquées en ce que celles-ci ne prévoient plus, à partir du 31 août 31 augustus 2019, op de verplichte verdoving of bedwelming vóór het
2019, une exception à l'obligation d'anesthésie ou d'étourdissement
préalablement à la mise à mort des animaux en ce qui concerne les doden van de dieren met het oog op de in het kader van de religieuze
abattages prescrits dans le cadre de rites religieux. riten voorgeschreven slachtingen.
La Cour examine les demandes de suspension ainsi circonscrites. Het Hof onderzoekt de vorderingen tot schorsing zoals zij aldus zijn afgebakend.
Quant aux conditions de la suspension Ten aanzien van de voorwaarden van de schorsing
B.6. Aux termes de l'article 20, 1°, de la loi spéciale du 6 janvier B.6. Naar luid van artikel 20, 1°, van de bijzondere wet van 6 januari
1989 sur la Cour constitutionnelle, deux conditions de fond doivent 1989 op het Grondwettelijk Hof dient aan twee grondvoorwaarden te zijn
être remplies pour que la suspension puisse être décidée : voldaan opdat tot schorsing kan worden besloten :
- des moyens sérieux doivent être invoqués; - de middelen die worden aangevoerd moeten ernstig zijn;
- l'exécution immédiate de la règle attaquée doit risquer de causer un - de onmiddellijke uitvoering van de bestreden maatregel moet een
préjudice grave difficilement réparable. moeilijk te herstellen ernstig nadeel kunnen berokkenen.
Les deux conditions étant cumulatives, la constatation que l'une de Daar de twee voorwaarden cumulatief zijn, leidt de vaststelling dat
ces deux conditions n'est pas remplie entraîne le rejet de la demande één van die voorwaarden niet is vervuld tot verwerping van de
de suspension. vordering tot schorsing.
Quant au risque de préjudice grave difficilement réparable Ten aanzien van het risico van een moeilijk te herstellen ernstig
B.7.1. La première partie requérante dans l'affaire n° 7154 est une nadeel B.7.1. De eerste verzoekende partij in de zaak nr. 7154 is een
personne physique de confession musulmane. Le rite islamique contient natuurlijke persoon die aanhanger is van het islamitische geloof. De
des préceptes relatifs à l'abattage des animaux. Cette partie islamitische ritus omvat voorschriften met betrekking tot de slachting
requérante expose que l'abattage sous étourdissement préalable, même van dieren. Die verzoekende partij zet uiteen dat de slachting met
si cet étourdissement est réversible, est contraire aux préceptes du voorafgaande bedwelming, ook al is die omkeerbaar, in strijd is met de
rite islamique. Le risque de préjudice grave difficilement réparable voorschriften van de islamitische ritus. Het risico van een moeilijk
qu'elle invoque consiste dès lors en une entrave à l'exercice de son te herstellen ernstig nadeel dat zij aanvoert, bestaat bijgevolg in
culte en ce qu'il lui est impossible de se procurer de la viande het belemmeren van de uitoefening van haar eredienst door de
répondant aux exigences de celui-ci. onmogelijkheid om zich vlees te verschaffen dat voldoet aan de
Les deuxième à septième parties requérantes dans la même affaire sont vereisten daarvan. De tweede tot de zevende verzoekende partij in dezelfde zaak zijn
des ASBL qui se sont donné pour but de mettre en place les conditions vzw's die zich tot doel hebben gesteld de materiële voorwaarden in te
matérielles nécessaires à l'exercice des pratiques cultuelles des voeren die noodzakelijk zijn voor de uitoefening van de
fidèles. Le risque de préjudice grave difficilement réparable qu'elles eredienstpraktijken van de aanhangers. Het risico van een moeilijk te
invoquent tient dans l'impossibilité pour elles de réaliser leur but statutaire et de défendre les intérêts de leurs membres en ce qu'à partir de l'entrée en vigueur des dispositions attaquées leurs membres ne pourraient plus se procurer de la viande répondant aux exigences du rite islamique qu'ils observent. Ces parties requérantes ne démontrent pas à suffisance qu'il serait impossible de se procurer ailleurs qu'en Région wallonne de la viande provenant d'animaux abattus conformément au rite islamique, dans l'attente d'une éventuelle annulation des dispositions attaquées. herstellen ernstig nadeel dat zij aanvoeren, bestaat in de onmogelijkheid om hun statutair doel verder na te streven en de belangen van hun leden te verdedigen, in zoverre het, vanaf de inwerkingtreding van de bestreden bepalingen, onmogelijk zou zijn zich vlees te verschaffen dat beantwoordt aan de vereisten van de islamitische ritus die de leden ervan praktiseren. Die verzoekende partijen tonen onvoldoende aan dat het onmogelijk zou zijn zich vlees te verschaffen dat afkomstig is van dieren die zijn geslacht overeenkomstig de islamitische ritus buiten het Waalse Gewest, in afwachting van een eventuele vernietiging van de bestreden bepalingen.
B.7.2. La huitième partie requérante dans l'affaire n° 7154 est une société privée à responsabilité limitée qui vend à sa clientèle, essentiellement composée de personnes de confession musulmane, de la viande provenant d'animaux abattus conformément au rite islamique. Le risque de préjudice grave difficilement réparable qu'elle invoque réside dans la perte de sa clientèle, en ce qu'il lui sera impossible de fournir à celle-ci une viande répondant aux exigences de sa religion, ce qui pourrait la conduire à la faillite. Cette partie requérante ne démontre pas à suffisance qu'il lui serait impossible de se fournir en viande répondant aux exigences de ses clients auprès de producteurs de viande établis ailleurs qu'en Région wallonne, dans l'attente d'une éventuelle annulation des dispositions attaquées. B.7.2. De achtste verzoekende partij in de zaak nr. 7154 is een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid die aan haar klantenkring, die hoofdzakelijk bestaat uit personen die het islamitische geloof belijden, vlees verkoopt dat afkomstig is van dieren die overeenkomstig de islamitische ritus zijn geslacht. Het risico van een moeilijk te herstellen ernstig nadeel dat zij aanvoert, bestaat in het verlies van haar klantenkring, te wijten aan het feit dat het voor haar onmogelijk is haar klanten vlees aan te bieden dat beantwoordt aan hun religieuze vereisten, hetgeen zou kunnen leiden tot haar faillissement. Die verzoekende partij toont onvoldoende aan dat het voor haar onmogelijk zou zijn om zich, bij producenten van vlees die buiten het Waalse Gewest zijn gevestigd, vlees te verschaffen dat voldoet aan de vereisten van haar klanten, in afwachting van een eventuele vernietiging van de bestreden bepalingen.
B.8.1. Les parties requérantes dans l'affaire n° 7155 font valoir en B.8.1. De verzoekende partijen in de zaak nr. 7155 voeren in de eerste
premier lieu que le décret attaqué prévoit une interdiction plaats aan dat het bestreden decreet een beroepsverbod instelt ten
professionnelle à l'égard des shohatim (abatteurs exerçant conformément au rite israélite), qui ne peuvent plus exercer leur profession en Région wallonne. La troisième partie requérante dans cette affaire expose qu'elle exerce la fonction de shohet et qu'elle est donc directement visée par l'interdiction professionnelle découlant des dispositions attaquées. Cette partie requérante est domiciliée en Région flamande. Elle ne démontre pas qu'elle exerce actuellement son activité professionnelle en tout ou en partie en Région wallonne. Le préjudice qu'elle invoque est dès lors hypothétique. Quant aux autres parties requérantes dans la même affaire, elles ne prétendent pas exercer la profession de shohet et ne sont donc pas directement concernées par l'interdiction d'exercer cette profession sur le territoire wallon. aanzien van de shohatim (slachters volgens de israëlitische ritus), die het verbod opgelegd krijgen om hun beroep in het Waalse Gewest uit te oefenen. De derde verzoekende partij in die zaak zet uiteen dat zij de functie van shohet uitoefent en dus rechtstreeks wordt beoogd door het beroepsverbod dat uit de bestreden bepalingen voortvloeit. Die verzoekende partij is gedomicilieerd in het Vlaamse Gewest. Zij toont niet aan dat zij haar beroepsactiviteit thans in het geheel of een deel van het Waalse Gewest uitoefent. Het nadeel dat zij aanvoert, is derhalve hypothetisch. De andere verzoekende partijen in dezelfde zaak beweren niet het beroep van shohet uit te oefenen en zijn dus niet rechtstreeks betrokken bij het verbod om dat beroep op Waals grondgebied uit te oefenen.
B.8.2. Les parties requérantes dans l'affaire n° 7155 font ensuite B.8.2. De verzoekende partijen in de zaak nr. 7155 voeren vervolgens
aan dat het voormelde beroepsverbod het vertrek van de shohatim naar
valoir que l'interdiction professionnelle précitée va provoquer un het buitenland zal veroorzaken. Zij zetten uiteen dat dat vertrek van
départ des shohatim vers l'étranger. Elles exposent que ce départ et en het daaruit voortvloeiende tekort aan personen die zijn opgeleid om
la pénurie de personnes formées à l'abattage selon le rite israélite dieren volgens de israëlitische ritus te slachten, hun een nadeel
qui s'ensuivront leur causent un préjudice qui ne pourra être réparé berokkent dat niet zal kunnen worden hersteld door een eventueel
par un éventuel arrêt d'annulation, dès lors qu'il n'y aura plus, à ce vernietigingsarrest, daar op dat ogenblik onvoldoende personen zullen
moment, suffisamment de personnes habilitées à pratiquer en Région overblijven die ertoe gemachtigd zijn de slachting volgens de
wallonne l'abattage selon le rite israélite. israëlitische ritus in het Waalse Gewest uit te voeren.
Le préjudice invoqué n'est pas difficilement réparable, rien Het aangevoerde nadeel is niet moeilijk te herstellen, daar niets erop
n'indiquant que les shohatim qui se seraient établis ailleurs qu'en wijst dat de shohatim die zich op een andere plaats dan in het Waalse
Région wallonne à la suite de l'entrée en vigueur des dispositions Gewest zouden zijn gaan vestigen na de inwerkingtreding van de
attaquées ne pourraient, en cas d'annulation de celles-ci, reprendre bestreden bepalingen, in geval van vernietiging ervan, hun
leurs activités en Région wallonne. activiteiten niet zouden kunnen hervatten in het Waalse Gewest.
B.9. Il découle de ce qui précède qu'un risque de préjudice grave B.9. Uit hetgeen voorafgaat, vloeit voort dat voor geen enkele
difficilement réparable n'est établi à l'égard d'aucune des parties verzoekende partij een risico van een moeilijk te herstellen ernstig
requérantes. nadeel is aangetoond.
En conséquence, il y a lieu de rejeter les demandes de suspension. De vorderingen tot schorsing dienen bijgevolg te worden verworpen.
Quant à l'examen des recours en annulation Ten aanzien van het onderzoek van de beroepen tot vernietiging
B.10.1. La Cour a été saisie de recours en annulation du décret de la B.10.1. Bij het Hof zijn beroepen tot vernietiging ingesteld tegen het
Région flamande du 7 juillet 2017 « portant modification de la loi du decreet van het Vlaamse Gewest van 7 juli 2017 « houdende wijziging
14 août 1986 relative à la protection et au bien-être des animaux, en van de wet van 14 augustus 1986 betreffende de bescherming en het
ce qui concerne les méthodes autorisées pour l'abattage des animaux ». welzijn der dieren, wat de toegelaten methodes voor het slachten van
Ces recours ont été joints et inscrits sous le n° 6816 du rôle. Les dieren betreft ». Die beroepen zijn samengevoegd en ingeschreven onder
dispositions attaquées par les parties requérantes dans ces affaires het rolnummer 6816. De door de verzoekende partijen in die zaken
ont un contenu similaire à celui des dispositions du décret wallon bestreden bepalingen hebben een inhoud die vergelijkbaar is met die
attaquées dans l'affaire présentement examinée. van de bepalingen van het in de onderhavige zaak bestreden Waalse
B.10.2. Par son arrêt n° 53/2019 du 4 avril 2019, la Cour a posé à la decreet. B.10.2. Bij zijn arrest nr. 53/2019 van 4 april 2019 heeft het Hof aan
Cour de justice de l'Union européenne les questions préjudicielles het Hof van Justitie van de Europese Unie de volgende prejudiciële
suivantes : vragen gesteld :
« 1. L'article 26, paragraphe 2, premier alinéa, c), du règlement (CE) « 1. Dient artikel 26, lid 2, eerste alinea, c), van de verordening
n° 1099/2009 du Conseil du 24 septembre 2009 sur la protection des (EG) nr. 1099/2009 van de Raad van 24 september 2009 inzake de
animaux au moment de leur mise à mort doit-il être interprété en ce bescherming van dieren bij het doden, te worden geïnterpreteerd in die
sens qu'il autorise les Etats membres, par dérogation à la disposition zin dat het de lidstaten is toegestaan om, in afwijking van de in
contenue dans l'article 4, paragraphe 4, de ce règlement et en vue de artikel 4, lid 4, van die verordening vervatte bepaling en met het oog
promouvoir le bien-être des animaux, à adopter des règles telles que op het bevorderen van het dierenwelzijn, voorschriften aan te nemen
celles qui sont contenues dans le décret de la Région flamande du 7 zoals vervat in het decreet van het Vlaamse Gewest van 7 juli 2017 '
juillet 2017 ' portant modification de la loi du 14 août 1986 relative houdende wijziging van de wet van 14 augustus 1986 betreffende de
à la protection et au bien-être des animaux, en ce qui concerne les bescherming en het welzijn der dieren, wat de toegelaten methodes voor
méthodes autorisées pour l'abattage des animaux ', règles qui het slachten van dieren betreft ', voorschriften die voorzien,
prévoient, d'une part, une interdiction de l'abattage d'animaux sans enerzijds, in een verbod op het onverdoofd slachten van dieren dat ook
étourdissement applicable également à l'abattage effectué dans le
cadre d'un rite religieux et, d'autre part, un procédé geldt voor de in het kader van een religieuze rite uitgevoerde
d'étourdissement alternatif pour l'abattage effectué dans le cadre slachting en, anderzijds, in een alternatief verdovingsprocedé voor de
d'un rite religieux, fondé sur l'étourdissement réversible et sur le in het kader van een religieuze rite uitgevoerde slachting, gebaseerd
précepte selon lequel l'étourdissement ne peut entraîner la mort de op de omkeerbare verdoving en op het voorschrift dat de verdoving niet
l'animal ? de dood van het dier tot gevolg mag hebben ?
2. Si la première question préjudicielle appelle une réponse 2. Schendt, indien de eerste prejudiciële vraag bevestigend dient te
affirmative, l'article 26, paragraphe 2, premier alinéa, c), du worden beantwoord, artikel 26, lid 2, eerste alinea, c), van de
règlement précité viole-t-il, dans l'interprétation exposée dans la voormelde verordening, in de in de eerste vraag vermelde
première question, l'article 10, paragraphe 1, de la Charte des droits interpretatie, artikel 10, lid 1, van het Handvest van de grondrechten
fondamentaux de l'Union européenne ? van de Europese Unie ?
3. Si la première question préjudicielle appelle une réponse 3. Schendt, indien de eerste prejudiciële vraag bevestigend dient te
affirmative, l'article 26, paragraphe 2, premier alinéa, c), lu en worden beantwoord, artikel 26, lid 2, eerste alinea, c), in samenhang
combinaison avec l'article 4, paragraphe 4, du règlement précité gelezen met artikel 4, lid 4, van de voormelde verordening, in de in
viole-t-il, dans l'interprétation exposée dans la première question,
les articles 20, 21 et 22 de la Charte des droits fondamentaux de de eerste vraag vermelde interpretatie, de artikelen 20, 21 en 22 van
l'Union européenne, en ce qu'il ne prévoit, pour l'abattage d'animaux het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, doordat voor
conformément à des méthodes particulières prescrites par des rites het doden van dieren volgens speciale methodes die vereist zijn voor
religieuze riten slechts is voorzien in een voorwaardelijke
religieux, qu'une exception conditionnelle à l'obligation d'étourdir uitzondering op de verplichting het dier te verdoven (artikel 4, lid
l'animal (article 4, paragraphe 4, juncto l'article 26, paragraphe 2), 4, juncto artikel 26, lid 2), terwijl voor het doden van dieren
alors qu'il est prévu, pour la mise à mort d'animaux dans le cadre de tijdens de jacht, de visserij en tijdens sportieve en culturele
la chasse, de la pêche et de manifestations culturelles et sportives, evenementen, om de redenen vermeld in de overwegingen van de
pour les raisons exposées dans les considérants du règlement, des verordening, is voorzien in bepalingen naar luid waarvan die
dispositions selon lesquelles ces activités ne relèvent pas du champ
d'application du règlement ou ne sont pas soumises à l'obligation activiteiten niet onder het toepassingsgebied van de verordening
d'étourdir l'animal lors de sa mise à mort (article 1, paragraphe 1, vallen, dan wel niet onder de verplichting het dier te verdoven bij
deuxième alinéa, et paragraphe 3) ? ». het doden ervan (artikel 1, lid 1, tweede alinea, en lid 3) ? ».
B.10.3. Les questions relatives à interprétation et à la validité du B.10.3. De vragen inzake de uitlegging en de geldigheid van de
règlement (CE) n° 1099/2009 du Conseil du 24 septembre 2009 sur la verordening (EG) nr. 1099/2009 van de Raad van 24 september 2009
protection des animaux au moment de leur mise à mort se posent de la inzake de bescherming van dieren bij het doden rijzen op dezelfde
même manière à l'occasion de l'examen des présents recours. manier bij het onderzoek van de onderhavige beroepen.
B.10.4. Il en résulte que la Cour ne peut se prononcer sur les B.10.4. Hieruit vloeit voort dat het Hof zich niet kan uitspreken over
présents recours en annulation avant d'avoir eu l'occasion de prendre de onderhavige beroepen tot vernietiging alvorens te hebben kunnen
kennisnemen van het arrest dat het Hof van Justitie zal wijzen in
connaissance de l'arrêt à rendre par la Cour de justice en réponse aux antwoord op de in B.10.2 weergegeven prejudiciële vragen (zaak
questions préjudicielles reproduites en B.10.2 (affaire C-336/19). C-336/19).
Pour cette raison, l'examen des recours en annulation doit, sur ce Om die reden dient het onderzoek van de beroepen tot vernietiging, op
point, être suspendu jusqu'à ce que la Cour de justice rende un arrêt dat punt, te worden opgeschort totdat het Hof van Justitie in de
dans l'affaire précitée. voormelde zaak een arrest heeft gewezen.
Par ces motifs, Om die redenen,
la Cour het Hof
1. rejette les demandes de suspension; 1. verwerpt de vorderingen tot schorsing;
2. suspend l'examen des recours en annulation jusqu'à ce que la Cour 2. schort het onderzoek van de beroepen tot vernietiging op totdat het
de justice de l'Union européenne rende un arrêt dans l'affaire Hof van Justitie van de Europese Unie in de zaak C-336/19 een arrest
C-336/19, en réponse aux questions posées par la Cour par son arrêt n° heeft gewezen in antwoord op de vragen die het Hof bij zijn arrest nr.
53/2019 du 4 avril 2019. 53/2019 van 4 april 2019 heeft gesteld.
Ainsi rendu en langue française et en langue néerlandaise, Aldus gewezen in het Frans en het Nederlands, overeenkomstig artikel
conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk Hof,
la Cour constitutionnelle, le 18 juillet 2019. op 18 juli 2019.
Le greffier, De griffier,
P.-Y. Dutilleux P.-Y. Dutilleux
Le président, De voorzitter,
F. Daoût F. Daoût
^