Etaamb.openjustice.be
Vue multilingue de Arrêt du --
← Retour vers "Extrait de l'arrêt n° 7/2016 du 21 janvier 2016 Numéro du rôle : 6081 En cause : la question préjudicielle relative à l'article 1382 du Code civil, posée par le Tribunal correctionnel de Flandre orientale, division Gand. La Cour constituti composée des présidents A. Alen et J. Spreutels, et des juges E. De Groot, L. Lavrysen, J.-P. Snapp(...)"
Extrait de l'arrêt n° 7/2016 du 21 janvier 2016 Numéro du rôle : 6081 En cause : la question préjudicielle relative à l'article 1382 du Code civil, posée par le Tribunal correctionnel de Flandre orientale, division Gand. La Cour constituti composée des présidents A. Alen et J. Spreutels, et des juges E. De Groot, L. Lavrysen, J.-P. Snapp(...) Uittreksel uit arrest nr. 7/2016 van 21 januari 2016 Rolnummer : 6081 In zake : de prejudiciële vraag betreffende artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek, gesteld door de Correctionele Rechtbank Oost-Vlaanderen, afdeling Gent. Het Grondwet samengesteld uit de voorzitters A. Alen en J. Spreutels, en de rechters E. De Groot, L. Lavrysen, J(...)
COUR CONSTITUTIONNELLE GRONDWETTELIJK HOF
Extrait de l'arrêt n° 7/2016 du 21 janvier 2016 Uittreksel uit arrest nr. 7/2016 van 21 januari 2016
Numéro du rôle : 6081 Rolnummer : 6081
En cause : la question préjudicielle relative à l'article 1382 du Code In zake : de prejudiciële vraag betreffende artikel 1382 van het
civil, posée par le Tribunal correctionnel de Flandre orientale, Burgerlijk Wetboek, gesteld door de Correctionele Rechtbank
division Gand. Oost-Vlaanderen, afdeling Gent.
La Cour constitutionnelle, Het Grondwettelijk Hof,
composée des présidents A. Alen et J. Spreutels, et des juges E. De samengesteld uit de voorzitters A. Alen en J. Spreutels, en de
Groot, L. Lavrysen, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. Derycke, T. rechters E. De Groot, L. Lavrysen, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E.
Merckx-Van Goey, P. Nihoul, F. Daoût, T. Giet et R. Leysen, assistée Derycke, T. Merckx-Van Goey, P. Nihoul, F. Daoût, T. Giet en R.
du greffier P.-Y. Dutilleux, présidée par le président A. Alen, Leysen, bijgestaan door de griffier P.-Y. Dutilleux, onder voorzitterschap van voorzitter A. Alen,
après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant : wijst na beraad het volgende arrest :
I. Objet de la question préjudicielle et procédure I. Onderwerp van de prejudiciële vraag en rechtspleging
Par jugement du 22 octobre 2014 en cause du ministère public contre Bij vonnis van 22 oktober 2014 in zake het openbaar ministerie tegen
P.M. et L. D.V., dont l'expédition est parvenue au greffe de la Cour P.M. en L. D.V., waarvan de expeditie ter griffie van het Hof is
le 4 novembre 2014, le Tribunal correctionnel de Flandre orientale, ingekomen op 4 november 2014, heeft de Correctionele Rechtbank
division Gand, a posé la question préjudicielle suivante : Oost-Vlaanderen, afdeling Gent, de volgende prejudiciële vraag gesteld :
« L'article 1382 du Code civil viole-t-il les articles 10 et 11 de la « Schendt artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek de artikelen 10 en
Constitution, combinés ou non avec les articles 23 et 27 de la 11 van de Grondwet, al dan niet in samenhang met de artikelen 23 en 27
Constitution et avec l'article 1er du Protocole additionnel à la van de Grondwet en artikel 1 van het Aanvullend Protocol van het
Convention européenne des droits de l'homme, dans l'interprétation Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, in die interpretatie dat
selon laquelle l'article 1382 du Code civil s'oppose à ce qu'une artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek er zich tegen verzet dat aan
personne morale qui a été créée et qui agit en vue de défendre un intérêt collectif, comme la protection de l'environnement ou de certains éléments de celui-ci, reçoive, pour atteinte à l'intérêt collectif pour lequel elle a été créée, un dédommagement moral qui dépasse le dédommagement symbolique d'un euro, pour la seule raison que chacun aurait intérêt au respect de l'intérêt collectif que défend cette personne morale, alors que toute personne physique ou morale a en principe droit, pour un même fait dommageable, à une réparation qui s'apprécie concrètement en fonction d'un dédommagement entier ou intégral ? » een rechtspersoon die is opgericht en in het rechtsverkeer optreedt ter verdediging van een collectief belang, zoals de bescherming van het leefmilieu of bepaalde bestanddelen ervan, een morele schadevergoeding wegens aantasting van het collectief belang waarvoor zij is opgericht wordt toegekend die verder gaat dan een symbolische vergoeding van 1 euro, enkel omwille van het feit dat elkeen belang zou hebben bij het behoud van het collectief belang dat die rechtspersoon verdedigt, terwijl elkeen, natuurlijk persoon of rechtspersoon, voor een zelfde schadeberokkenend feit in beginsel gerechtigd is op een schadeherstel dat in concreto wordt beoordeeld in functie van een volledige of integrale schadevergoeding ? ».
(...) (...)
III. En droit III. In rechte
(...) (...)
B.1.1. Le juge a quo demande à la Cour si l'article 1382 du Code civil B.1.1. De verwijzende rechter vraagt het Hof of artikel 1382 van het
viole les articles 10 et 11 de la Constitution, combinés ou non avec Burgerlijk Wetboek een schending inhoudt van de artikelen 10 en 11 van
les articles 23 et 27 de la Constitution et avec l'article 1er du Premier Protocole additionnel à la Convention européenne des droits de l'homme, dans l'interprétation selon laquelle cette disposition s'oppose à ce qu'une personne morale qui a été créée et qui agit en vue de défendre un intérêt collectif, comme la protection de l'environnement ou de certains éléments de celui-ci, reçoive, pour atteinte à l'intérêt collectif pour lequel elle a été créée, un dédommagement moral qui dépasse le dédommagement symbolique d'un euro, pour la seule raison que chacun aurait intérêt au respect de l'intérêt collectif que défend cette personne morale, alors que toute personne physique ou morale a en principe droit, pour un même fait dommageable, à une réparation qui s'apprécie concrètement en fonction d'un dédommagement entier ou intégral. de Grondwet, al dan niet in samenhang gelezen met de artikelen 23 en 27 van de Grondwet en met artikel 1 van het Eerste Aanvullend Protocol bij het Europees Verdrag voor de rechten van de mens, in de interpretatie dat die bepaling zich ertegen verzet dat aan een rechtspersoon die is opgericht en in het rechtsverkeer optreedt ter verdediging van een collectief belang, zoals de bescherming van het leefmilieu of bepaalde bestanddelen ervan, een morele schadevergoeding wegens aantasting van het collectief belang waarvoor hij is opgericht wordt toegekend die verder gaat dan een symbolische vergoeding van 1 euro, enkel vanwege het feit dat elkeen belang zou hebben bij de vrijwaring van het collectief belang dat die rechtspersoon verdedigt, terwijl elkeen, natuurlijke persoon of rechtspersoon, voor eenzelfde schadeberokkenend feit in beginsel gerechtigd is op een schadeherstel dat in concreto wordt beoordeeld op grond van een volledige of integrale schadevergoeding.
B.1.2. L'article 1382 du Code civil dispose : B.1.2. Artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek bepaalt :
« Tout fait quelconque de l'homme, qui cause à autrui un dommage, « Elke daad van de mens, waardoor aan een ander schade wordt
oblige celui par la faute duquel il est arrivé, à le réparer ». veroorzaakt, verplicht degene door wiens schuld de schade is ontstaan, deze te vergoeden ».
L'article 23 de la Constitution dispose : Artikel 23 van de Grondwet bepaalt :
« Chacun a le droit de mener une vie conforme à la dignité humaine. « Ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden.
A cette fin, la loi, le décret ou la règle visée à l'article 134 Daartoe waarborgen de wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde
garantissent, en tenant compte des obligations correspondantes, les regel, rekening houdend met de overeenkomstige plichten, de
droits économiques, sociaux et culturels, et déterminent les economische, sociale en culturele rechten, waarvan ze de voorwaarden
conditions de leur exercice. voor de uitoefening bepalen.
Ces droits comprennent notamment : Die rechten omvatten inzonderheid :
[...] [...]
4° le droit à la protection d'un environnement sain; 4° het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu;
[...] ». [...] ».
L'article 27 de la Constitution dispose : Artikel 27 van de Grondwet bepaalt :
« Les Belges ont le droit de s'associer; ce droit ne peut être soumis « De Belgen hebben het recht van vereniging; dit recht kan niet aan
à aucune mesure préventive ». enige preventieve maatregel worden onderworpen ».
L'article 1er du Premier Protocole additionnel à la Convention Artikel 1 van het Eerste Aanvullend Protocol bij het Europees Verdrag
européenne des droits de l'homme dispose : « Toute personne physique ou morale a droit au respect de ses biens. Nul ne peut être privé de sa propriété que pour cause d'utilité publique et dans les conditions prévues par la loi et les principes généraux du droit international. Les dispositions précédentes ne portent pas atteinte au droit que possèdent les Etats de mettre en vigueur les lois qu'ils jugent nécessaires pour réglementer l'usage des biens conformément à l'intérêt général ou pour assurer le paiement des impôts ou d'autres contributions ou des amendes ». voor de rechten van de mens bepaalt : « Alle natuurlijke of rechtspersonen hebben recht op het ongestoord genot van hun eigendom. Niemand zal van zijn eigendom worden beroofd behalve in het algemeen belang en met inachtneming van de voorwaarden neergelegd in de wet en in de algemene beginselen van het internationaal recht. De voorgaande bepalingen zullen echter op geen enkele wijze het recht aantasten dat een Staat heeft om die wetten toe te passen welke hij noodzakelijk oordeelt om toezicht uit te oefenen op het gebruik van eigendom in overeenstemming met het algemeen belang of om de betaling van belastingen of andere heffingen en boeten te verzekeren ».
B.2. Il ressort de la décision de renvoi que l'affaire concerne une B.2. Uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat de zaak betrekking heeft
personne morale qui s'est fixée pour objet la protection de op een rechtspersoon die zich de bescherming van het leefmilieu of van
l'environnement ou de certains éléments de celui-ci et qui s'est bepaalde bestanddelen ervan tot doel stelt en die zich voor de
constituée partie civile devant le juge pénal pour réclamer réparation strafrechter burgerlijke partij heeft gesteld om schadevergoeding te
en raison de l'atteinte portée à l'intérêt collectif - c'est-à-dire en eisen wegens de aantasting van het collectief belang - dit is ter
vue de la sauvegarde de l'objet statutaire - pour lequel elle a été bescherming van het statutaire doel - waarvoor hij is opgericht,
constituée parce qu'un dommage a été causé à des espèces d'oiseaux doordat schade werd toegebracht aan in het wild levende vogelsoorten,
vivant à l'état sauvage, c'est-à-dire à des éléments de
l'environnement qui n'appartiennent à personne. La Cour limite son zijnde niet-toegeëigende milieubestanddelen. Het Hof beperkt zijn
examen à cette hypothèse. onderzoek tot die hypothese.
B.3. L'article 3 de la loi du 17 avril 1878 contenant le titre B.3. Artikel 3 van de wet van 17 april 1878 houdende de voorafgaande
préliminaire du Code de procédure pénale dispose : titel van het Wetboek van strafvordering bepaalt :
« L'action pour la réparation du dommage causé par une infraction « De rechtsvordering tot herstel van de schade, door een misdrijf
appartient à ceux qui ont souffert de ce dommage ». veroorzaakt, behoort aan hen die de schade hebben geleden ».
B.4. Se référant aux articles 2, point 4, 3, paragraphe 4, et 9, B.4. Verwijzend naar de artikelen 2, punt 4, 3, lid 4, en 9, lid 3,
paragraphe 3, de la Convention d'Aarhus et à l'article 3 du titre van het Verdrag van Aarhus en naar artikel 3 van de voorafgaande titel
préliminaire du Code de procédure pénale, la Cour de cassation a jugé van het Wetboek van strafvordering heeft het Hof van Cassatie
que lorsqu'une action en réparation d'un dommage causé par une geoordeeld dat indien een rechtsvordering tot herstel van schade
infraction est introduite par une personne morale qui, en vertu de ses veroorzaakt door een misdrijf wordt ingesteld door een rechtspersoon
statuts, a pour objectif la protection de l'environnement et vise à die zich krachtens zijn statuten tot doel heeft gesteld de
contester les agissements et les négligences de personnes privées et milieubescherming te bevorderen en ertoe strekt het met de bepalingen
instances publiques jugés contraires aux dispositions du droit de van het nationale milieurecht strijdig geacht handelen en nalaten van
l'environnement national, cette personne morale satisfait à cette privépersonen en overheidsinstanties te betwisten, die rechtspersoon
condition de recevabilité relative à l'intérêt pour introduire une op het vlak van belang aan de ontvankelijkheidsvereiste voldoet voor
action en justice (Cass., 11 juin 2013, Pas., 2013, n° 361). het instellen van een rechtsvordering (Cass., 11 juni 2013, Arr.
Cass., 2013, nr. 361).
B.5. Dans l'affaire pendante devant le juge a quo, l'action de B.5. In de zaak voor de verwijzende rechter werd de vordering van de
l'association de défense de l'environnement a été déclarée recevable, milieuvereniging ontvankelijk verklaard onder verwijzing naar het
par référence à l'arrêt mentionné ci-dessus. En outre, le juge a quo hiervoor vermelde arrest. Voorts gaat de verwijzende rechter ervan uit
considère qu'une telle association peut subir un dommage moral en cas dat een dergelijke vereniging een morele schade kan lijden door de
d'atteinte à l'intérêt collectif pour lequel elle a été constituée. Le aantasting van het collectief belang waarvoor zij is opgericht. De
litige et la question préjudicielle portent exclusivement sur betwisting en de prejudiciële vraag handelen uitsluitend over de
l'évaluation du dédommagement. begroting van de schadevergoeding.
B.6.1. Sur la base de l'article 1382 du Code civil, qui s'applique aux B.6.1. Op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek, dat van
dommages résultant d'une infraction, celui qui, par sa faute, a causé toepassing is op de schade uit een misdrijf, is degene die door zijn
à autrui un dommage, est tenu de le réparer, et la victime a droit, en schuld een ander schade heeft berokkend, verplicht ze te vergoeden en
règle, à la réparation intégrale du préjudice qu'elle a subi. Le juge heeft de getroffene in de regel recht op de integrale vergoeding van
évalue in concreto le préjudice causé par un fait illicite. Il peut de schade die hij heeft geleden. De rechter raamt in concreto de
schade die door een onrechtmatige daad is veroorzaakt. Hij mag de
recourir à une évaluation en équité du dommage, à la condition qu'il schade naar billijkheid ramen, mits hij de reden aangeeft waarom hij
indique les motifs pour lesquels il ne peut admettre le mode de calcul de door de getroffene voorgestelde berekeningswijze niet kan aannemen
proposé par la victime et qu'il constate en outre l'impossibilité de en tevens vaststelt dat de schade onmogelijk anders kan worden bepaald
déterminer autrement le dommage (Cass., 17 février 2012, Pas., 2012, (Cass., 17 februari 2012, Arr. Cass., 2012, nr. 119).
n° 119). B.6.2. In de interpretatie van het verwijzende rechtscollege zou
B.6.2. Dans l'interprétation de la juridiction a quo, l'article 1382 artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek zich verzetten tegen het
du Code civil s'opposerait à l'octroi d'un dédommagement moral toekennen van een morele schadevergoeding die verder gaat dan een
supérieur à la réparation symbolique d'un euro en cas d'atteinte à symbolische vergoeding van één euro, bij aantasting van het collectief
l'intérêt collectif pour lequel l'association de défense de l'environnement a été constituée, lorsqu'il s'agit d'un dommage à des éléments de l'environnement qui n'appartiennent en propre à personne. B.6.3. Le juge a quo motive sa décision de la manière suivante : « Le dommage est de nature morale et ne peut être estimé sur la base d'un montant déterminé pour chaque oiseau concerné par les faits déclarés établis. Les oiseaux n'appartiennent en effet à personne. Faute d'un cadre légal spécifique, l'intérêt moral que la partie civile a au maintien d'une population d'oiseaux intacte ne peut être évalué autrement que l'intérêt qu'à chaque citoyen à ce maintien. L'exigence d'une belang waarvoor de milieuvereniging werd opgericht, wanneer het gaat om schade aan niet-toegeëigende milieubestanddelen. B.6.3. De verwijzende rechter motiveert zijn beslissing als volgt : « De schade is van morele aard en kan niet worden begroot op basis van een bepaald bedrag per vogel waarop de bewezen verklaarde feiten betrekking hebben. De vogels horen immers aan niemand toe. Bij gebrek aan een specifiek wettelijk kader kan het morele belang dat de burgerlijke partij heeft bij het behoud van een onaangetast vogelbestand, niet anders worden gewaardeerd dan het belang dat elke burger daarbij heeft. De eis van
valorisation identique de l'intérêt de chaque citoyen au maintien de gelijke waardering van het belang van elk burger bij het behoud van
valeurs naturelles conduit à conclure qu'une violation de cet intérêt natuurwaarden, leidt tot de conclusie dat een schending van dit morele
moral ne peut être indemnisée que symboliquement. Dans le cas belang slechts op symbolische wijze kan worden vergoed. Zo niet zou de
contraire, l'octroi d'un montant substantiel à la partie civile toekenning van een substantieel bedrag aan de burgerlijke partij
reposerait sur une attribution arbitraire de dédommagement qui ne berusten op een willekeurige toekenning van vergoeding die niet
serait pas généralisable. veralgemeenbaar zou zijn.
La reconnaissance juridique du droit violé conduit par conséquent à De juridische erkenning van het geschonden recht leidt bijgevolg tot
l'octroi d'un euro de dédommagement moral. En accordant ce dédommagement, le tribunal ne déclare nullement que l'intérêt lésé ne serait pas important ou que la lésion de cet intérêt serait insignifiante mais uniquement que, faute d'un fondement juridique plus spécifique, l'intérêt de la partie civile ne peut être valorisé autrement dans le cadre du droit privé de la réparation existant. La reconnaissance de l'admissibilité et du fondement de principe de l'action de la partie civile permet par ailleurs à celle-ci d'agir réellement en justice pour le respect des intérêts qu'elle défend ». B.6.4. Il appartient en règle à la juridiction a quo d'interpréter les dispositions qu'elle applique, sous réserve d'une lecture manifestement erronée de la disposition en cause, ce qui n'est pas le cas en l'espèce. La Cour examine en conséquence la différence de traitement mentionnée dans la question préjudicielle, dans de toekenning van 1 euro morele schadevergoeding. Met deze schadevergoeding brengt de rechtbank geenszins tot uitdrukking tot [lees : dat] het aangetaste belang niet belangrijk zou zijn of dat de aantasting van dit belang onbeduidend zou zijn maar alleen dat, bij gebrek aan een bijzondere rechtsgrond, het belang van de burgerlijke partij binnen het bestaande privaatrechtelijke vergoedingsrecht niet op een andere wijze kan worden gewaardeerd. De erkenning van de toelaatbaarheid en principiële gegrondheid van de vordering van de burgerlijke partij laat haar overigens toe daadwerkelijk in rechte de eerbiediging van de door haar behartigde belangen na te streven ». B.6.4. Het staat in de regel aan het verwijzende rechtscollege om de bepalingen die het van toepassing acht te interpreteren, onder voorbehoud van een kennelijk verkeerde lezing van de in het geding zijnde bepaling, wat te dezen niet het geval is. Het Hof onderzoekt het in de prejudiciële vraag vermelde verschil in behandeling dan ook
l'interprétation visée en B.1.1. in de in B.1.1 vermelde interpretatie.
B.7.1. En vertu de l'article 3 du titre préliminaire du Code de B.7.1. Krachtens artikel 3 van de voorafgaande titel van het Wetboek
procédure pénale, l'exercice de l'action civile devant les van strafvordering strekt de burgerlijke rechtsvordering voor de
juridictions pénales tend à la réparation du dommage privé causé par strafgerechten tot vergoeding van de door een misdrijf veroorzaakte
une infraction et n'appartient dès lors qu'à celui qui a été eigen schade en kan zij dus alleen worden ingesteld door degene die
directement lésé par cette infraction dont il a souffert dans sa rechtstreeks werd benadeeld door dat misdrijf, waardoor hij in zijn
personne, dans ses biens ou dans son honneur (Cass., 20 octobre 2010, persoon, zijn goederen of zijn eer heeft geleden (Cass., 20 oktober
Pas., 2010, n° 613). En principe, une constitution de partie civile 2010, Arr. Cass., 2010, nr. 613). Een burgerlijkepartijstelling voor
pour un dommage subi par des tiers est exclue.
B.7.2. Pour qu'un dommage puisse être indemnisé sur la base de schade geleden door derden is in beginsel uitgesloten.
l'article 1382 du Code civil, il doit avoir été causé à « autrui » et il doit donc toucher personnellement le demandeur. B.8.1. Bien que chaque citoyen ait, tout comme une personne morale ayant pour objet la protection de l'environnement, un intérêt à la conservation de la nature, en l'espèce la conservation de la population d'oiseaux sauvages, il existe entre le citoyen et une telle association une différence essentielle lorsqu'il s'agit d'introduire une action civile en réparation d'un dommage occasionné à des éléments de l'environnement qui n'appartiennent en propre à personne. Etant donné que de tels éléments de l'environnement n'appartiennent à personne, le citoyen ordinaire n'aura en principe aucun intérêt direct B.7.2. Opdat schade kan worden vergoed op basis van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek moet zij zijn veroorzaakt aan « een ander » en moet zij de eiser derhalve persoonlijk treffen. B.8.1. Hoewel elke burger, zoals een rechtspersoon die zich de bescherming van het leefmilieu tot doel stelt, belang heeft bij het behoud van de natuur, te dezen het bestand van wilde vogels, bestaat er tussen de burger en een dergelijke rechtspersoon een essentieel verschil wanneer het gaat om het instellen van een burgerlijke vordering tot vergoeding van schade toegebracht aan niet-toegeëigende milieubestanddelen. Doordat dergelijke milieubestanddelen aan niemand toebehoren, zal de gewone burger in beginsel geen rechtstreeks en persoonlijk belang
et personnel à intenter une action en réparation pour la lésion de cet hebben om een vordering tot schadevergoeding in te stellen wegens de
intérêt. En revanche, une personne morale qui a été constituée en aantasting ervan. Een rechtspersoon die is opgericht met het
ayant pour objet spécifique de protéger l'environnement peut, comme il specifieke doel om het leefmilieu te beschermen kan daarentegen, zoals
est indiqué en B.4, effectivement subir un dommage moral et intenter is vermeld in B.4, wel morele schade lijden en een dergelijke
une telle action. vordering instellen.
B.8.2. Le dommage moral qu'une association de défense de B.8.2. Het morele nadeel dat een milieuvereniging kan lijden door de
l'environnement peut subir en raison de l'atteinte portée à l'intérêt aantasting van het collectief belang ter verdediging waarvan zij is
collectif pour la défense duquel elle a été constituée est toutefois opgericht, is evenwel in meerdere opzichten bijzonder.
particulier à plusieurs égards.
B.8.3. Tout d'abord, ce préjudice ne coïncide pas avec le dommage B.8.3. In de eerste plaats valt dat nadeel niet samen met de
écologique réel, puisque celui-ci consiste en un dommage porté à la werkelijke ecologische schade vermits deze een natuurschade uitmaakt,
nature, qui lèse la société tout entière. Il s'agit en effet ici de waardoor de gehele maatschappij is benadeeld. Het betreft hier immers
biens tels que les animaux sauvages, l'eau, l'air, qui appartiennent à goederen zoals wilde dieren, water, lucht, die tot de categorie van de
la catégorie des res nullius ou des res communes et qui - tant que res nullius of res communes behoren en die - zolang zij niet in bezit
personne ne se les approprie - n'appartiennent à personne et ne font worden genomen - aan niemand toebehoren en dus niet het voorwerp
donc pas l'objet de droits d'usage privés. uitmaken van private gebruiksrechten.
B.8.4. Ensuite, le dommage occasionné à des éléments de B.8.4. Voorts kan de schade aan niet-toegeëigende milieubestanddelen
l'environnement qui n'appartiennent à personne peut, en règle,
difficilement être évalué avec une précision mathématique parce qu'il in de regel moeilijk met mathematische precisie worden begroot omdat
s'agit de pertes non économiquement exprimables. het gaat om niet-economisch uitdrukbare verliezen.
B.8.5. A la lumière de ce qui précède, il convient d'examiner si la B.8.5. In het licht van het bovenstaande moet worden onderzocht of het
différence de traitement visée par la question préjudicielle est verschil in behandeling dat door de prejudiciële vraag wordt beoogd,
raisonnablement justifiée. redelijk verantwoord is.
B.9.1. En vertu de l'article 1382 du Code civil, le juge est tenu B.9.1. Krachtens artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek dient de
d'évaluer concrètement le dommage causé par un acte illicite et il rechter in concreto de schade te ramen die door een onrechtmatige daad
peut recourir à une évaluation du dommage en équité lorsqu'il est wordt veroorzaakt en mag hij de schade naar billijkheid ramen wanneer
impossible de le déterminer autrement. zij onmogelijk anders kan worden bepaald.
B.9.2. L'évaluation de dommages-intérêts en équité signifie que B.9.2. De begroting van schadevergoeding naar billijkheid betekent dat
ceux-ci doivent être adaptés le mieux possible à la réalité concrète, deze zo goed mogelijk aan de concrete werkelijkheid moet worden
même lorsqu'il s'agit d'un dommage moral. A cet égard, la situation aangepast, ook wanneer het gaat om morele schade. In dat opzicht
d'une personne morale ne diffère pas de celle d'une personne physique verschilt de situatie van een rechtspersoon niet van die van een
qui subit un préjudice moral, lequel ne peut pas non plus être natuurlijke persoon die morele schade lijdt, die evenmin met
constaté avec une précision mathématique. Le juge ne peut pas se mathematische precisie kan worden vastgesteld. De rechter kan niet
contenter d'indiquer qu'il s'agit d'un préjudice moral et qu'il évalue volstaan met de vermelding dat het om een moreel nadeel gaat en dat
dès lors le dommage ex aequo et bono; il doit motiver l'impossibilité hij daarom de schade ex aequo et bono begroot; hij moet motiveren
d'évaluer le dommage autrement (Cass., 22 avril 2009, Pas., 2009, n° waarom hij de schade niet anders kan ramen (Cass., 22 april 2009, Arr.
268). Cass., 2009, nr. 268).
B.10.1. Bien qu'il ne soit pas possible d'évaluer exactement le B.10.1. Hoewel een exacte schadebegroting bij de aantasting van
dommage subi dans le cas d'une atteinte portée à des éléments de niet-toegeëigende milieubestanddelen niet mogelijk is en de morele
l'environnement qui n'appartiennent à personne et bien que le dommage
moral de la personne morale ne coïncide pas avec le dommage écologique schade van de rechtspersoon niet samenvalt met de werkelijke
réel, il n'est pas impossible pour le juge d'évaluer concrètement le ecologische schade, is het voor de rechter niet onmogelijk de morele
dommage moral subi par l'association de défense de l'environnement. schade van de milieuvereniging in concreto te ramen. Zo kan hij onder
Ainsi, il peut notamment tenir compte des objectifs statutaires de meer rekening houden met de statutaire doelstellingen van de
l'association, de l'importance de ses activités et des efforts qu'elle vereniging, met de omvang van haar activiteiten en de inspanningen die
fournit pour réaliser ses objectifs. En outre, il peut également ze levert om haar doelstellingen te realiseren. Bovendien kan hij ook
prendre en considération la gravité de l'atteinte à l'environnement de ernst van de milieuverstoring in aanmerking nemen om de morele
pour évaluer le dédommagement moral à accorder à l'association. schadevergoeding voor de vereniging te begroten.
B.10.2. Certes, après avoir examiné concrètement le dommage, le juge B.10.2. Weliswaar kan de rechter, na een onderzoek van de schade in
peut estimer, dans un cas déterminé, qu'un dédommagement moral d'un concreto, in een bepaald geval van oordeel zijn dat een morele
euro suffit, mais en interprétant l'article 1382 du Code civil en ce schadevergoeding van één euro volstaat, doch door artikel 1382 van het
sens qu'il s'oppose de façon générale à l'octroi d'un dommage Burgerlijk Wetboek zo te interpreteren dat het zich op algemene wijze
supérieur à un euro lorsqu'il est porté atteinte à l'intérêt moral ertegen verzet dat meer dan één euro schadevergoeding wordt toegekend
d'une personne morale en raison de l'atteinte portée à son objet wanneer afbreuk wordt gedaan aan het morele belang van een
collectif, il est fait exception aux principes de l'évaluation rechtspersoon wegens de aantasting van zijn collectief doel, wordt een
concrète et de la réparation intégrale qui sont contenus dans cette uitzondering gemaakt op de beginselen van de raming in concreto en van
disposition, sans qu'existe pour ce faire une justification objective de volledige schadevergoeding die zijn vervat in die bepaling, zonder
et raisonnable. B.10.3. Une telle limitation affecterait aussi de manière dat hiervoor een objectieve en redelijke rechtvaardiging bestaat.
disproportionnée les intérêts des associations de défense de B.10.3. Een dergelijke beperking zou ook de belangen van de betrokken
l'environnement concernées, qui jouent un rôle important dans la milieuverenigingen, die een belangrijke rol hebben bij het waarborgen
sauvegarde du droit à la protection d'un environnement sain reconnu van het door de Grondwet erkende recht op de bescherming van een
par la Constitution. gezond leefmilieu, op onevenredige wijze aantasten.
B.11.1. Par conséquent, l'article 1382 du Code civil viole les B.11.1. Bijgevolg schendt artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek de
articles 10 et 11 de la Constitution dans l'interprétation selon artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in de interpretatie dat het zich
laquelle il s'oppose à ce qu'une personne morale qui a été constituée ertegen verzet dat aan een rechtspersoon die is opgericht en in het
et qui agit en vue de défendre un intérêt collectif, comme la rechtsverkeer optreedt ter verdediging van een collectief belang,
protection de l'environnement ou de certains des éléments de celui-ci, zoals de bescherming van het leefmilieu of bepaalde bestanddelen
reçoive, pour l'atteinte à l'intérêt collectif pour lequel elle a été ervan, een morele schadevergoeding wegens aantasting van het
constituée, un dédommagement moral qui dépasse le dédommagement collectief belang waarvoor hij is opgericht wordt toegekend, die
symbolique d'un euro. verder gaat dan een symbolische vergoeding van één euro.
B.11.2. L'article 1382 du Code civil peut toutefois également être B.11.2. Artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek kan evenwel ook zo
interprété en ce sens qu'il ne s'oppose pas à ce qu'une personne worden geïnterpreteerd dat het zich niet ertegen verzet dat aan een
morale qui a été constituée et qui agit en vue de défendre un intérêt rechtspersoon die is opgericht en in het rechtsverkeer optreedt ter
collectif, comme la protection de l'environnement ou certains des verdediging van een collectief belang, zoals de bescherming van het
leefmilieu of bepaalde bestanddelen ervan, een morele schadevergoeding
éléments de celui-ci, puisse recevoir pour l'atteinte à l'intérêt wegens aantasting van het collectief belang waarvoor hij is opgericht
collectif pour lequel elle a été constituée, un dédommagement moral kan worden toegekend, die verder gaat dan een symbolische vergoeding
qui dépasse le dédommagement symbolique d'un euro. Dans cette van één euro. In die interpretatie houdt die bepaling geen schending
interprétation, cette disposition ne viole pas les articles 10 et 11 in van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, al dan niet in samenhang
de la Constitution, combinés ou non avec les articles 23 et 27 de la gelezen met de artikelen 23 en 27 van de Grondwet en met artikel 1 van
Constitution et avec l'article 1er du Premier Protocole additionnel à het Eerste Aanvullend Protocol bij het Europees Verdrag voor de
la Convention européenne des droits de l'homme. rechten van de mens.
Par ces motifs, Om die redenen,
la Cour het Hof
dit pour droit : zegt voor recht :
- L'article 1382 du Code civil viole les articles 10 et 11 de la - Artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek schendt de artikelen 10 en
Constitution dans l'interprétation selon laquelle il s'oppose à ce 11 van de Grondwet, in de interpretatie dat het zich ertegen verzet
qu'une personne morale qui a été créée et qui agit en vue de défendre dat aan een rechtspersoon die is opgericht en in het rechtsverkeer
un intérêt collectif, comme la protection de l'environnement ou de optreedt ter verdediging van een collectief belang, zoals de
certains éléments de celui-ci, reçoive, pour l'atteinte à l'intérêt bescherming van het leefmilieu of bepaalde bestanddelen ervan, een
collectif pour lequel elle a été constituée, un dédommagement moral morele schadevergoeding wegens aantasting van het collectief belang
waarvoor hij is opgericht wordt toegekend, die verder gaat dan een
qui dépasse le dédommagement symbolique d'un euro. symbolische vergoeding van één euro.
- L'article 1382 du Code civil ne viole pas les articles 10 et 11 de - Artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek schendt niet de artikelen 10
en 11 van de Grondwet, al dan niet in samenhang gelezen met de
la Constitution, combinés ou non avec les articles 23 et 27 de la artikelen 23 en 27 van de Grondwet en met artikel 1 van het Eerste
Constitution et avec l'article 1er du Premier Protocole additionnel à Aanvullend Protocol van het Europees Verdrag voor de rechten van de
la Convention européenne des droits de l'homme, dans l'interprétation mens, in de interpretatie dat het zich niet ertegen verzet dat aan een
selon laquelle il ne s'oppose pas à ce qu'une personne morale qui a rechtspersoon die is opgericht en in het rechtsverkeer optreedt ter
été créée et qui agit en vue de défendre un intérêt collectif, comme verdediging van een collectief belang, zoals de bescherming van het
la protection de l'environnement ou de certains éléments de celui-ci, leefmilieu of bepaalde bestanddelen ervan, een morele schadevergoeding
puisse recevoir, pour l'atteinte à l'intérêt collectif pour lequel wegens aantasting van het collectief belang waarvoor hij is opgericht
elle a été constituée, un dédommagement moral qui dépasse le kan worden toegekend, die verder gaat dan een symbolische vergoeding
dédommagement symbolique d'un euro. van één euro.
Ainsi rendu en langue néerlandaise et en langue française, Aldus gewezen in het Nederlands en het Frans, overeenkomstig artikel
conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk Hof,
la Cour constitutionnelle, le 21 janvier 2016. op 21 januari 2016.
Le greffier, De griffier,
P.-Y. Dutilleux P.-Y. Dutilleux
Le président, De voorzitter,
A. Alen A. Alen
^