← Retour vers "Extrait de l'arrêt n° 70/2015 du 21 mai 2015 Numéros du rôle : 5809, 5839, 5843 et 5882 En
cause : les questions préjudicielles relatives aux articles 1017, 1018 et 1022 du Code judiciaire, posées
par le Tribunal de première instance d'Arlon. La Cour constitutionnelle, composée des
présidents J. Spreutels et A. Alen, et des juges E. De G(...)"
Extrait de l'arrêt n° 70/2015 du 21 mai 2015 Numéros du rôle : 5809, 5839, 5843 et 5882 En cause : les questions préjudicielles relatives aux articles 1017, 1018 et 1022 du Code judiciaire, posées par le Tribunal de première instance d'Arlon. La Cour constitutionnelle, composée des présidents J. Spreutels et A. Alen, et des juges E. De G(...) | Uittreksel uit arrest nr. 70/2015 van 21 mei 2015 Rolnummers : 5809, 5839, 5843 en 5882 In zake : de prejudiciële vragen betreffende de artikelen 1017, 1018 en 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, gesteld door de Rechtbank van eerste aanleg te Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters J. Spreutels en A. Alen, en de rechters (...) |
---|---|
COUR CONSTITUTIONNELLE | GRONDWETTELIJK HOF |
Extrait de l'arrêt n° 70/2015 du 21 mai 2015 | Uittreksel uit arrest nr. 70/2015 van 21 mei 2015 |
Numéros du rôle : 5809, 5839, 5843 et 5882 | Rolnummers : 5809, 5839, 5843 en 5882 |
En cause : les questions préjudicielles relatives aux articles 1017, | In zake : de prejudiciële vragen betreffende de artikelen 1017, 1018 |
1018 et 1022 du Code judiciaire, posées par le Tribunal de première | en 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, gesteld door de Rechtbank van |
instance d'Arlon. | eerste aanleg te Aarlen. |
La Cour constitutionnelle, | Het Grondwettelijk Hof, |
composée des présidents J. Spreutels et A. Alen, et des juges E. De | samengesteld uit de voorzitters J. Spreutels en A. Alen, en de |
Groot, L. Lavrysen, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. Derycke, P. | rechters E. De Groot, L. Lavrysen, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. |
Nihoul, T. Giet et R. Leysen, assistée du greffier P.-Y. Dutilleux, | Derycke, P. Nihoul, T. Giet en R. Leysen, bijgestaan door de griffier |
présidée par le président J. Spreutels, | P.-Y. Dutilleux, onder voorzitterschap van voorzitter J. Spreutels, |
après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant : | wijst na beraad het volgende arrest : |
I. Objet des questions préjudicielles et procédure | I. Onderwerp van de prejudiciële vragen en rechtspleging |
a. Par jugement du 8 janvier 2014 en cause de la SA « Nestlé Waters | a. Bij vonnis van 8 januari 2014 in zake de nv « Nestlé Waters Benelux |
Benelux » contre l'Etat belge, SPF Finances, direction régionale des | » tegen de Belgische Staat, FOD Financiën, gewestelijke directie der |
contributions directes d'Arlon, dont l'expédition est parvenue au | directe belastingen te Aarlen, waarvan de expeditie ter griffie van |
greffe de la Cour le 16 janvier 2014, le Tribunal de première instance | het Hof is ingekomen op 16 januari 2014, heeft de Rechtbank van eerste |
d'Arlon a posé la question préjudicielle suivante : | aanleg te Aarlen de volgende prejudiciële vraag gesteld : |
« L'article 1022 du Code judiciaire viole-t-il les articles 10 et 11 | « Schendt artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek de artikelen 10 en |
de la Constitution, en ce qu'une indemnité de procédure peut être mise | 11 van de Grondwet, in zoverre een rechtsplegingsvergoeding ten laste |
à charge de l'Etat belge lorsqu'il succombe dans un recours fondé sur | van de Belgische Staat kan worden gelegd wanneer hij in het ongelijk |
wordt gesteld in een beroep op grond van artikel 569, 32°, van het | |
l'article 569, 32°, du Code judiciaire ? ». | Gerechtelijk Wetboek ? ». |
b. Par jugement du 5 février 2014 en cause de la SA « Editus | b. Bij vonnis van 5 februari 2014 in zake de nv « Editus Luxembourg » |
Luxembourg » contre la ville de Marche-en-Famenne, dont l'expédition | tegen de stad Marche-en-Famenne, waarvan de expeditie ter griffie van |
est parvenue au greffe de la Cour le 11 février 2014, le Tribunal de | het Hof is ingekomen op 11 februari 2014, heeft de Rechtbank van |
première instance d'Arlon a posé la question préjudicielle suivante : | eerste aanleg te Aarlen de volgende prejudiciële vraag gesteld : |
« Les articles 1017, 1018 et 1022 du Code judiciaire violent-ils les | « Schenden de artikelen 1017, 1018 en 1022 van het Gerechtelijk |
articles 10 et 11 de la Constitution en ce qu'ils permettent à une | Wetboek de artikelen 10 en 11 van de Grondwet in zoverre zij het voor |
commune de bénéficier d'une indemnité de procédure lorsqu'elle obtient | een gemeente mogelijk maken een rechtsplegingsvergoeding te genieten |
gain de cause dans le cadre d'un recours exercé devant le Tribunal de | wanneer zij in het gelijk wordt gesteld in het kader van een beroep |
première instance à l'encontre d'une décision de son collège relative | ingesteld voor de rechtbank van eerste aanleg tegen een beslissing van |
haar college betreffende het bezwaarschrift van een belastingschuldige | |
à la réclamation d'un redevable portant sur une taxe communale ? ». | met betrekking tot een gemeentebelasting ? ». |
c. Par jugement du 12 février 2014 en cause de la SA « Mediapub » | c. Bij vonnis van 12 februari 2014 in zake de nv « Mediapub » tegen de |
contre la commune de Libramont-Chevigny, dont l'expédition est | gemeente Libramont-Chevigny, waarvan de expeditie ter griffie van het |
parvenue au greffe de la Cour le 13 février 2014, le Tribunal de | Hof is ingekomen op 13 februari 2014, heeft de Rechtbank van eerste |
première instance d'Arlon a posé la question préjudicielle suivante : | aanleg te Aarlen de volgende prejudiciële vraag gesteld : |
« Les articles 1017, 1018 et 1022 du Code judiciaire violent-ils les | « Schenden de artikelen 1017, 1018 en 1022 van het Gerechtelijk |
articles 10 et 11 de la Constitution, en ce qu'une indemnité de | Wetboek de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in zoverre een |
procédure peut être mise à charge d'une commune lorsqu'elle succombe | rechtsplegingsvergoeding ten laste van een gemeente kan worden gelegd |
suite à un recours exercé devant le Tribunal de première instance à | wanneer zij in het ongelijk wordt gesteld naar aanleiding van een |
l'encontre de la décision de son collège relative à la réclamation | beroep ingesteld voor de rechtbank van eerste aanleg tegen de |
beslissing van haar college betreffende het bezwaarschrift van een | |
d'un redevable portant sur une taxe qu'elle a enrôlée ? ». | belastingschuldige met betrekking tot een belasting die zij heeft ingekohierd ? ». |
d. Par jugement du 19 mars 2014 en cause de la SCRIS « CUMA | d. Bij vonnis van 19 maart 2014 in zake de cvoha « CUMA D'AVISCOURT » |
D'AVISCOURT » contre l'Etat belge, dont l'expédition est parvenue au | tegen de Belgische Staat, waarvan de expeditie ter griffie van het Hof |
greffe de la Cour le 27 mars 2014, le Tribunal de première instance | is ingekomen op 27 maart 2014, heeft de Rechtbank van eerste aanleg te |
d'Arlon a posé la question préjudicielle suivante : | Aarlen de volgende prejudiciële vraag gesteld : |
« Les articles 1017, 1018 et 1022 du Code judiciaire violent-ils les | « Schenden de artikelen 1017, 1018 en 1022 van het Gerechtelijk |
articles 10 et 11 de la Constitution en ce qu'ils permettent à l'Etat | Wetboek de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in zoverre zij de |
belge de bénéficier d'une indemnité de procédure lorsqu'il obtient | Belgische Staat toestaan een rechtsplegingsvergoeding te genieten |
gain de cause dans le cadre d'un recours fondé sur l'article 569, 32°, | wanneer hij in het gelijk wordt gesteld in het raam van een beroep |
du Code judiciaire ? ». | gebaseerd op artikel 569, 32°, van het Gerechtelijk Wetboek ? ». |
Ces affaires, inscrites sous les numéros 5809, 5839, 5843 et 5882 du | Die zaken, ingeschreven onder de nummers 5809, 5839, 5843 en 5882 van |
rôle de la Cour, ont été jointes. | de rol van het Hof, werden samengevoegd. |
(...) | (...) |
III. En droit | III. In rechte |
(...) | (...) |
B.1.1. L'article 1017 du Code judiciaire dispose : | B.1.1. Artikel 1017 van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt : |
« Tout jugement définitif prononce, même d'office, la condamnation aux | « Tenzij bijzondere wetten anders bepalen, verwijst ieder eindvonnis, |
dépens contre la partie qui a succombé, à moins que des lois | zelfs ambtshalve, de in het ongelijk gestelde partij in de kosten, |
particulières n'en disposent autrement et sans préjudice de l'accord | onverminderd de overeenkomst tussen partijen, die het eventueel |
des parties que, le cas échéant, le jugement décrète. | bekrachtigt. |
La condamnation aux dépens est toutefois toujours prononcée, sauf en | Behalve wanneer het geding roekeloos of tergend is, wordt de overheid |
cas de demande téméraire ou vexatoire, à charge de l'autorité ou de | of de instelling, belast met het toepassen van de wetten en |
l'organisme tenu d'appliquer les lois et règlements prévus aux | |
articles 579, 6°, 580, 581 et 582, 1° et 2°, en ce qui concerne les | verordeningen bedoeld in de artikelen 579, 6°, 580, 581 en 582, 1° en |
2°, ter zake van vorderingen ingesteld door of tegen de sociaal | |
demandes introduites par ou contre les assurés sociaux. | verzekerden persoonlijk, steeds in de kosten verwezen. |
Par assurés sociaux, il faut entendre : les assurés sociaux au sens de | Met sociaal verzekerden worden bedoeld : de sociaal verzekerden in de |
l'article 2, 7°, de la loi du 11 avril 1995 visant à instituer la ' | zin van artikel 2, 7°, van de wet van 11 april 1995 tot invoering van |
Charte ' de l'assuré social. | het ' Handvest ' van de sociaal verzekerde. |
Les dépens peuvent être compensés dans la mesure appréciée par le | De kosten kunnen worden omgeslagen zoals de rechter het raadzaam |
juge, soit si les parties succombent respectivement sur quelque chef, | oordeelt, hetzij wanneer de partijen onderscheidenlijk omtrent enig |
soit entre conjoints, ascendants, frères et soeurs ou alliés au même | geschilpunt in het ongelijk zijn gesteld, hetzij over echtgenoten, |
bloedverwanten in de opgaande lijn, broeders en zusters of | |
aanverwanten in dezelfde graad. | |
degré. | In een onderzoeksvonnis wordt de beslissing inzake kosten steeds |
Tout jugement d'instruction réserve les dépens ». | aangehouden ». |
B.1.2. L'article 1018 du Code judiciaire dispose : | B.1.2. Artikel 1018 van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt : |
« Les dépens comprennent : | « De kosten omvatten : |
1° les droits divers, de greffe et d'enregistrement, ainsi que les | 1° de diverse, griffie- en registratierechten, alsook de zegelrechten |
droits de timbre qui ont été payés avant l'abrogation du Code des droits de timbre; | die voor de afschaffing van het Wetboek der zegelrechten zijn betaald; |
2° le coût et les émoluments et salaires des actes judiciaires; | 2° de prijs en de emolumenten en lonen van de gerechtelijke akten; |
3° le coût de l'expédition du jugement; | 3° de prijs van de uitgifte van het vonnis; |
4° les frais de toutes mesures d'instruction, notamment la taxe des | 4° de uitgaven betreffende alle onderzoeksmaatregelen, onder meer het |
témoins et des experts; | getuigen- en deskundigengeld; |
5° les frais de déplacement et de séjour des magistrats, des greffiers | 5° de reis- en verblijfkosten van de magistraten, de griffiers en van |
et des parties, lorsque leur déplacement a été ordonné par le juge, et | de partijen, wanneer hun reis door de rechter bevolen is, en de kosten |
les frais d'actes, lorsqu'ils ont été faits dans la seule vue du | van de akten, wanneer deze uitsluitend met het oog op het geding |
procès; | opgemaakt zijn; |
6° l'indemnité de procédure visée à l'article 1022; | 6° de rechtsplegingsvergoeding, zoals bepaald in artikel 1022; |
7° les honoraires, les émoluments et les frais du médiateur désigné | 7° het ereloon, de emolumenten en de kosten van de bemiddelaar die |
conformément à l'article 1734. | aangewezen is overeenkomstig artikel 1734. |
La conversion en euros des sommes servant de base de calcul des dépens | De bedragen die als basis dienen voor de berekening van de in het |
vises à l'alinéa 1er s'opère le jour où est prononcé le jugement ou | eerste lid bedoelde kosten worden omgerekend in euro de dag dat het |
l'arrêt de condamnation aux dépens ». | vonnis of het arrest dat in de kosten verwijst, wordt uitgesproken ». |
B.1.3. L'article 1022 du Code judiciaire dispose : | B.1.3. Artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt : |
« L'indemnité de procédure est une intervention forfaitaire dans les | « De rechtsplegingsvergoeding is een forfaitaire tegemoetkoming in de |
frais et honoraires d'avocat de la partie ayant obtenu gain de cause. | kosten en erelonen van de advocaat van de in het gelijk gestelde partij. |
Na het advies te hebben ingewonnen van de Orde van Vlaamse Balies en | |
Après avoir pris l'avis de l'Ordre des barreaux francophones et | van de Ordre des barreaux francophones et germanophone, stelt de |
Koning, bij een besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad de | |
germanophone et de l'Orde van Vlaamse Balies, le Roi établit par | basis-, minimum- en maximumbedragen vast van de |
arrêté délibéré en Conseil des ministres, les montants de base, minima | rechtsplegingsvergoeding, onder meer in functie van de aard van de |
et maxima de l'indemnité de procédure, en fonction notamment de la | zaak en van de belangrijkheid van het geschil. |
nature de l'affaire et de l'importance du litige. | Op verzoek van een van de partijen, dat in voorkomend geval wordt |
A la demande d'une des parties, éventuellement formulée sur | gedaan na ondervraging door de rechter, kan deze bij een met |
interpellation par le juge, celui-ci peut, par décision spécialement | bijzondere redenen omklede beslissing ofwel de vergoeding verminderen, |
motivée, soit réduire l'indemnité soit l'augmenter, sans pour autant | ofwel die verhogen, zonder de door de Koning bepaalde maximum- en |
dépasser les montants maxima et minima prévus par le Roi. Dans son | minimumbedragen te overschrijden. Bij zijn beoordeling houdt de |
appréciation, le juge tient compte : | rechter rekening met : |
- de la capacité financière de la partie succombante, pour diminuer le | - de financiële draagkracht van de verliezende partij, om het bedrag |
montant de l'indemnité; | van de vergoeding te verminderen; |
- de la complexité de l'affaire; | - de complexiteit van de zaak; |
- des indemnités contractuelles convenues pour la partie qui obtient | - de contractueel bepaalde vergoedingen voor de in het gelijk gestelde |
gain de cause; | partij; |
- du caractère manifestement déraisonnable de la situation. | - het kennelijk onredelijk karakter van de situatie. |
Si la partie succombante bénéficie de l'aide juridique de deuxième | Indien de in het ongelijk gestelde partij van de tweedelijns |
ligne, l'indemnité de procédure est fixée au minimum établi par le Roi, sauf en cas de situation manifestement déraisonnable. Le juge motive spécialement sa décision sur ce point. Lorsque plusieurs parties bénéficient de l'indemnité de procédure à charge d'une même partie succombante, son montant est au maximum le double de l'indemnité de procédure maximale à laquelle peut prétendre le bénéficiaire qui est fondé à réclamer l'indemnité la plus élevée. Elle est répartie entre les parties par le juge. Aucune partie ne peut être tenue au paiement d'une indemnité pour l'intervention de l'avocat d'une autre partie au-delà du montant de | juridische bijstand geniet, wordt de rechtsplegingsvergoeding vastgelegd op het door de Koning vastgestelde minimum, tenzij in geval van een kennelijk onredelijke situatie. De rechter motiveert in het bijzonder zijn beslissing op dat punt. Wanneer meerdere partijen de rechtsplegingsvergoeding ten laste van dezelfde in het ongelijk gestelde partij genieten, bedraagt het bedrag ervan maximum het dubbel van de maximale rechtsplegingsvergoeding waarop de begunstigde die gerechtigd is om de hoogste vergoeding te eisen aanspraak kan maken. Ze wordt door de rechter tussen de partijen verdeeld. Geen partij kan boven het bedrag van de rechtsplegingsvergoeding worden aangesproken tot betaling van een vergoeding voor de |
l'indemnité de procédure ». | tussenkomst van de advocaat van een andere partij ». |
B.1.4. L'article 2 de la loi du 21 février 2010 « modifiant les | B.1.4. Artikel 2 van de wet van 21 februari 2010 « tot wijziging van |
articles 1022 du Code judiciaire et 162bis du Code d'Instruction | de artikelen 1022 van het Gerechtelijk Wetboek en 162bis van het |
criminelle » a inséré un alinéa dans l'article 1022 du Code judiciaire | Wetboek van strafvordering » heeft een lid ingevoegd in artikel 1022 |
van het Gerechtelijk Wetboek krachtens hetwelk geen enkele | |
en vertu duquel aucune indemnité de procédure n'est due à charge de | rechtsplegingsvergoeding verschuldigd is ten laste van de Staat |
l'Etat lorsque le ministère public intervient par voie d'action dans | wanneer het openbaar ministerie bij wege van een rechtsvordering in |
les procédures civiles conformément à l'article 138bis, § 1er, du même | burgerlijke procedures tussenkomt overeenkomstig artikel 138bis, § 1, |
van hetzelfde Wetboek, of wanneer het arbeidsauditoraat een | |
Code ou lorsque l'auditorat du travail intente une action devant les | rechtsvordering instelt voor de arbeidsgerechten overeenkomstig |
juridictions du travail conformément à l'article 138bis, § 2, du même Code. | artikel 138bis, § 2, van hetzelfde Wetboek. |
L'article 17 de la loi du 25 avril 2014 « visant à corriger plusieurs | Artikel 17 van de wet van 25 april 2014 « ter verbetering van |
verschillende wetten die een aangelegenheid regelen als bedoeld in | |
lois réglant une matière visée à l'article 78 de la Constitution » a | artikel 78 van de Grondwet » heeft datzelfde lid aangevuld door erin |
complété ledit alinéa en prévoyant qu'aucune indemnité de procédure | te voorzien dat geen enkele rechtsplegingsvergoeding ten laste van de |
n'est due à charge de l'Etat lorsqu'une personne morale de droit | |
public agit dans l'intérêt général en tant que partie dans une procédure. | Staat verschuldigd is wanneer een publiekrechtelijk rechtspersoon in |
Ces deux lois ne sont pas encore entrées en vigueur et plusieurs | het algemeen belang als partij optreedt in een geding. |
recours en annulation ont été introduits contre l'article 17 de la loi | Die twee wetten zijn nog niet in werking getreden en tegen artikel 17 |
du 25 avril 2014. | van de wet van 25 april 2014 zijn verschillende beroepen tot |
vernietiging ingesteld. | |
B.1.5. L'article 569 du Code judiciaire dispose : | B.1.5. Artikel 569 van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt : |
« Le tribunal de première instance connaît : | « De rechtbank van eerste aanleg neemt kennis : |
[...] | [...] |
32° des contestations relatives à l'application d'une loi d'impôt ». | 32° van geschillen betreffende de toepassing van een belastingwet ». |
B.2.1. Dans les affaires nos 5809 et 5843, la Cour est interrogée par | B.2.1. In de zaken nrs. 5809 en 5843 wordt door de Rechtbank van |
le Tribunal de première instance d'Arlon sur la compatibilité avec les | eerste aanleg te Aarlen aan het Hof een vraag gesteld over de |
articles 10 et 11 de la Constitution des articles 1017, 1018 et 1022 | bestaanbaarheid, met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, van de |
du Code judiciaire en ce qu'ils permettent au contribuable, ayant | artikelen 1017, 1018 en 1022 van het Gerechtelijk Wetboek in zoverre |
zij het de belastingplichtige, die in het gelijk is gesteld in een | |
obtenu gain de cause dans un litige fiscal l'opposant à l'Etat ou à | fiscaal geschil waarin hij tegenover de Staat of een gemeente stond, |
une commune, d'obtenir la condamnation de son adversaire au paiement | mogelijk maken de veroordeling van zijn tegenstander tot het betalen |
de l'indemnité de procédure. | van de rechtsplegingsvergoeding te verkrijgen. |
B.2.2. Il ressort des décisions de renvoi dans les affaires n° 5839 et | B.2.2. Uit de verwijzingsbeslissingen in de zaken nrs. 5839 en 5882 |
5882 que, dans l'hypothèse où la Cour estimerait que le principe | blijkt dat, in het geval waarin het Hof van oordeel zou zijn dat het |
d'égalité et de non-discrimination commande que l'Etat ou la commune, | beginsel van gelijkheid en niet-discriminatie vereist dat de Staat of |
succombant dans le cadre d'un litige fiscal, ne puissent être | de gemeente, die in het kader van een fiscaal geschil in het ongelijk |
condamnés au paiement de l'indemnité de procédure au profit du | worden gesteld, niet kunnen worden veroordeeld tot het betalen van de |
contribuable qui obtient gain de cause, le même juge a quo interroge | rechtsplegingsvergoeding ten voordele van de belastingplichtige die in |
het gelijk wordt gesteld, dezelfde verwijzende rechter het Hof vraagt | |
la Cour sur le point de savoir si les dispositions en cause sont | of de in het geding zijnde bepalingen bestaanbaar zijn met de |
compatibles avec les articles 10 et 11 de la Constitution en ce | artikelen 10 en 11 van de Grondwet in zoverre zij het mogelijk maken |
qu'elles permettent de condamner à une indemnité de procédure le | de belastingplichtige die in het ongelijk is gesteld in zijn tegen de |
contribuable qui a succombé dans son action fiscale dirigée contre | Staat of een gemeente gerichte fiscale vordering, tot een |
l'Etat ou une commune. | rechtsplegingsvergoeding te veroordelen. |
En ce qui concerne la faculté de condamner, dans le cadre d'un litige | Met betrekking tot de mogelijkheid om de Staat of een gemeente, in het |
fiscal, l'Etat ou une commune à une indemnité de procédure | kader van een fiscaal geschil, tot een rechtsplegingsvergoeding te |
B.3.1. Le principe établi par les articles 1017, 1018 et 1022 du Code | veroordelen B.3.1. Het bij de artikelen 1017, 1018 en 1022 van het Gerechtelijk |
Wetboek gevestigde beginsel luidt dat iedere partij die in het | |
judiciaire est que toute partie qui succombe est tenue au paiement de | ongelijk wordt gesteld, gehouden is tot de betaling van de |
l'indemnité de procédure, laquelle est une intervention forfaitaire | rechtsplegingsvergoeding, die een forfaitaire tegemoetkoming is in de |
dans les frais et honoraires d'avocat de la partie ayant obtenu gain | kosten en erelonen van de advocaat van de partij die in het gelijk is |
de cause. | gesteld. |
B.3.2. Par ces dispositions issues de la loi du 21 avril 2007 relative à la répétibilité des honoraires et des frais d'avocat, le législateur entendait mettre fin à l'insécurité juridique qui résultait d'une jurisprudence très disparate en la matière (Doc. parl., Sénat, 2006-2007, n° 3-1686/5, p. 14). Il visait, par ailleurs, à éviter qu'un nouveau procès doive être intenté afin d'obtenir la réparation du dommage consistant dans les frais et honoraires d'avocat consentis par la partie victorieuse. Le législateur entendait enfin supprimer la différence de traitement quant au risque financier du procès entre les parties à un procès civil, chacune d'elles poursuivant, en principe, la défense de ses intérêts personnels. Plus particulièrement, le choix du législateur d'ancrer la répétibilité dans le droit procédural civil et de faire de | B.3.2. Met die bepalingen uit de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat wilde de wetgever een einde maken aan de rechtsonzekerheid die voortvloeide uit een sterk uiteenlopende rechtspraak ter zake (Parl. St., Senaat, 2006-2007, nr. 3-1686/5, p. 14). Hij wilde overigens voorkomen dat een nieuw proces moest worden ingesteld teneinde het herstel te verkrijgen van de schade die bestaat in de door de winnende partij gemaakte kosten en erelonen van een advocaat. De wetgever beoogde ten slotte een einde te maken aan het verschil in behandeling ten aanzien van het financiële risico van het proces tussen de partijen bij een burgerlijk proces, waarbij elk van hen in beginsel de verdediging van haar persoonlijke belangen nastreeft. Meer bepaald strekte de keuze van de wetgever om de verhaalbaarheid te verankeren in het burgerlijk procedurerecht en om van de |
l'indemnité de procédure une participation forfaitaire dans les frais | rechtsplegingsvergoeding een forfaitaire deelname in de kosten en |
et honoraires de l'avocat de la partie gagnante à charge de la partie | erelonen van de advocaat van de winnende partij ten laste van de in |
ayant succombé, visait à traiter de manière identique toutes les | het ongelijk gestelde partij te maken, ertoe alle partijen bij een |
parties à un procès civil, en répartissant également entre elles le | burgerlijk proces op gelijke wijze te behandelen door het financiële |
risque financier. Un tel objectif est conforme au principe d'égalité | risico gelijkelijk onder hen te verdelen. Een dergelijk doel is in |
d'accès à la justice, tel qu'il est garanti par l'article 6, § 1er, de | overeenstemming met het beginsel van de gelijke toegang tot het |
la Convention européenne des droits de l'homme. | gerecht, zoals gewaarborgd bij artikel 6.1 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens. |
B.3.3. La même loi du 21 avril 2007 a cependant exclu toute | B.3.3. Dezelfde wet van 21 april 2007 heeft evenwel elke |
répétibilité des frais et honoraires d'avocat dans les relations entre | verhaalbaarheid uitgesloten van de kosten en erelonen van advocaten in |
le prévenu et le ministère public. En effet, les articles 128, 162bis, | de betrekkingen tussen de beklaagde en het openbaar ministerie. De |
194 et 211 du Code d'instruction criminelle n'étendent le principe de | artikelen 128, 162bis, 194 en 211 van het Wetboek van strafvordering |
la répétibilité aux affaires pénales qu'à l'égard des relations entre | breiden immers het beginsel van de verhaalbaarheid enkel voor de |
le prévenu et la partie civile. | betrekkingen tussen de beklaagde en de burgerlijke partij uit tot de |
Par son arrêt n° 182/2008 du 18 décembre 2008 concernant les recours | strafzaken. Bij zijn arrest nr. 182/2008 van 18 december 2008 betreffende de |
en annulation de la loi du 21 avril 2007, la Cour a jugé que les | beroepen tot vernietiging van de wet van 21 april 2007 heeft het Hof |
différences fondamentales entre le ministère public, lequel est | geoordeeld dat de fundamentele verschillen tussen het openbaar |
chargé, dans l'intérêt de la société, de la recherche et de la | ministerie, dat in het belang van de maatschappij belast is met het |
poursuite des infractions et exerce l'action publique, et la partie | onderzoek en de vervolging van misdrijven en de strafvordering |
civile, qui poursuit son intérêt propre, pouvaient justifier la | uitoefent, en de burgerlijke partij, die haar eigen belang nastreeft, |
non-application, à charge de l'Etat, du système d'indemnisation | de niet-toepassing, ten laste van de Staat, van het systeem van de |
forfaitaire prévu par la loi du 21 avril 2007. | forfaitaire vergoeding waarin de wet van 21 april 2007 voorziet, |
konden verantwoorden. | |
Een dergelijke specifieke regeling is verantwoord rekening houdende | |
Un tel régime spécifique se justifie compte tenu, d'une part, de la | met, enerzijds, de bijzondere aard van het strafrechtelijk |
nature particulière du contentieux pénal, qui a pour objet de | contentieux, dat tot doel heeft de misdrijven te vervolgen en te |
poursuivre et de réprimer les infractions et qui ne vise ni à faire | bestraffen en dat niet ertoe strekt het bestaan of de schending van |
constater l'existence ou la violation d'un droit subjectif, ni à | een subjectief recht te laten vaststellen, noch, in beginsel, |
statuer, en principe, sur la légalité d'un acte d'une autorité | uitspraak te doen over de wettigheid van een handeling van een |
publique et eu égard, d'autre part, à la mission spécifique dévolue au | overheid en gelet op, anderzijds, de specifieke opdracht van het |
ministère public ou à l'auditorat du travail en matière pénale - qui | openbaar ministerie of het arbeidsauditoraat in strafzaken - die ermee |
sont chargés d'exercer l'action publique au nom de la société. Enfin, | belast zijn de strafvordering uit naam van de maatschappij uit te |
le ministère public et l'auditorat du travail qui, en matière de droit | oefenen. Ten slotte zijn de functies van het openbaar ministerie en |
pénal social, assume les fonctions du ministère public (articles 145 | van het arbeidsauditoraat dat, inzake het sociaal strafrecht, de |
et 152 du Code judiciaire) ou qui exerce devant le tribunal du travail | functies van het openbaar ministerie uitvoert (artikelen 145 en 152 |
van het Gerechtelijk Wetboek) of dat voor de arbeidsrechtbank de | |
l'action prévue par l'article 138bis, § 2, du Code judiciaire qui | vordering instelt bepaald in artikel 138bis, § 2, van het Gerechtelijk |
s'apparente à l'action publique exercée par le ministère public devant | Wetboek die vergelijkbaar is met de strafvordering die het openbaar |
les juridictions pénales puisqu'elle a pour objet de constater la | ministerie instelt voor de strafgerechten, vermits die tot doel heeft |
commission d'une infraction, voient leurs fonctions consacrées et leur | het plegen van een misdrijf vast te stellen, verankerd in en is hun |
indépendance garantie à l'article 151, § 1er, de la Constitution. | onafhankelijkheid gewaarborgd bij artikel 151, § 1, van de Grondwet. |
B.4. La Cour eut à connaître de plusieurs questions préjudicielles | B.4. Het Hof heeft kennis genomen van verschillende prejudiciële |
mettant en cause l'application de l'indemnité de procédure, prévue à | vragen die de toepassing in het geding brengen van de |
l'article 1022 du Code judiciaire, dans le cadre de litiges portés devant le juge civil mais impliquant une autorité publique et se distinguant, dès lors, des litiges civils où les deux parties ne poursuivent que la défense de leurs intérêts privés. A diverses reprises, la Cour jugea que, compte tenu de la proximité des missions assumées par ces autorités et des fonctions exercées par le ministère public agissant en matière pénale, et spécialement de l'existence dans les deux cas d'une mission d'intérêt général, il convenait de traiter ces autorités publiques, parties demanderesses ou défenderesses dans le cadre d'un litige civil, de la même manière que le ministère public agissant en matière pénale et, partant, d'exclure tout paiement de l'indemnité de procédure dans le cadre des litiges | rechtsplegingsvergoeding bepaald in artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek in het kader van geschillen voor de burgerlijke rechter, maar waarbij een overheid is betrokken, zodat zij zich onderscheiden van de burgerlijke geschillen waar de twee partijen alleen de verdediging van hun private belangen nastreven. Herhaaldelijk heeft het Hof geoordeeld dat, rekening houdende met de verwantschap tussen de opdrachten van die overheden en de functies die het openbaar ministerie uitoefent wanneer het in strafzaken optreedt, en in het bijzonder met het bestaan in beide gevallen van een opdracht van algemeen belang, die overheden, eisende of verwerende partijen in het kader van een burgerlijk geschil, op dezelfde manier moesten worden behandeld als het openbaar ministerie dat in strafzaken optreedt, en bijgevolg dat elke betaling van de rechtsplegingsvergoeding moest worden uitgesloten in het kader van |
opposant de telles autorités publiques à un particulier. | geschillen tussen dergelijke overheden en een particulier. |
Par son arrêt n° 83/2011 du 18 mai 2011, la Cour a ainsi dit pour | Bij zijn arrest nr. 83/2011 van 18 mei 2011 heeft het Hof aldus voor |
droit que l'article 1022 du Code judiciaire, avant l'entrée en vigueur | recht gezegd dat artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, vóór de |
de la loi du 21 février 2010, violait les articles 10 et 11 de la | inwerkingtreding van de wet van 21 februari 2010, de artikelen 10 en |
Constitution en ce qu'une indemnité de procédure pouvait être mise à | 11 van de Grondwet schond in zoverre een rechtsplegingsvergoeding ten |
charge de l'Etat belge lorsque l'auditorat du travail succombait dans | laste van de Belgische Staat kon worden gelegd wanneer het |
arbeidsauditoraat in het ongelijk wordt gesteld in zijn | |
son action intentée sur la base de l'article 138bis, § 2, du Code | rechtsvordering ingesteld op grond van artikel 138bis, § 2, van het |
Gerechtelijk Wetboek. Het Hof oordeelde immers dat het beginsel van | |
judiciaire. La Cour considéra en effet que le principe d'égalité et de | gelijkheid en niet-discriminatie vereiste dat die vorderingen, die |
non-discrimination exigeait que ces actions, qui sont intentées par un | worden ingesteld door een publiek orgaan in naam van het algemeen |
organe public au nom de l'intérêt général et en toute indépendance, | belang en in alle onafhankelijkheid, op dezelfde wijze worden |
soient traitées de la même manière que les actions pénales. | behandeld als de strafvorderingen. |
Par son arrêt n° 43/2012 du 8 mars 2012, la Cour s'est prononcée de | Bij zijn arrest nr. 43/2012 van 8 maart 2012 heeft het Hof zich op |
façon analogue quant à l'action en réparation intentée devant le | analoge wijze uitgesproken ten aanzien van de herstelvordering die de |
tribunal civil par l'inspecteur urbaniste, sur la base de l'article | stedenbouwkundige inspecteur voor de burgerlijke rechtbank instelt op |
6.1.43 du Code flamand de l'aménagement du territoire. | grond van artikel 6.1.43 van de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening. |
Par son arrêt n° 36/2013 du 7 mars 2013, la Cour a abouti à la même | Bij zijn arrest nr. 36/2013 van 7 maart 2013 is het Hof tot dezelfde |
conclusion en ce qui concerne l'action en réparation intentée devant | conclusie gekomen ten aanzien van de herstelvordering die de |
le tribunal civil par le fonctionnaire délégué, en vertu de l'article | gemachtigde ambtenaar voor de burgerlijke rechtbank instelt op grond |
157 du Code wallon de l'Aménagement du Territoire, de l'Urbanisme, du | van artikel 157 van het Waalse Wetboek van Ruimtelijke Ordening, |
Patrimoine et de l'Energie. | Stedenbouw, Patrimonium en Energie. |
Par son arrêt n° 42/2013 du 21 mars 2013, la Cour a jugé que l'article | Bij zijn arrest nr. 42/2013 van 21 maart 2013 heeft het Hof geoordeeld |
1022 du Code judiciaire, avant l'entrée en vigueur de la loi du 21 | dat artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, vóór de |
février 2010, violait les articles 10 et 11 de la Constitution, en ce | inwerkingtreding van de wet van 21 februari 2010, de artikelen 10 en |
qu'une indemnité de procédure pouvait être mise à charge de l'Etat | 11 van de Grondwet schond, in zoverre een rechtsplegingsvergoeding ten |
belge lorsque le procureur du Roi succombe dans son action en | laste van de Belgische Staat kon worden gelegd wanneer de procureur |
des Konings in het ongelijk wordt gesteld in zijn op grond van artikel | |
annulation d'un mariage, intentée en vertu de l'article 184 du Code | 184 van het Burgerlijk Wetboek ingestelde vordering tot |
civil. | nietigverklaring van een huwelijk. |
Par son arrêt n° 57/2013 du 25 avril 2013, la Cour a jugé que, pour | Bij zijn arrest nr. 57/2013 van 25 april 2013 heeft het Hof geoordeeld |
des motifs analogues à ceux de l'arrêt n° 135/2009 du 1er septembre | dat, om redenen die analoog zijn aan die van het arrest nr. 135/2009 |
2009 et de l'arrêt n° 83/2011 précité, aucune indemnité de procédure | van 1 september 2009 en van het voormelde arrest nr. 83/2011, geen |
ne pouvait être imposée à l'autorité qui requiert des mesures de | enkele rechtsplegingsvergoeding kon worden opgelegd aan de overheid |
réparation en matière d'urbanisme, mais qu'aucune indemnité de | die herstelmaatregelen inzake stedenbouw vordert, maar dat haar ook |
procédure ne pouvait non plus lui être octroyée. | geen enkele rechtsplegingsvergoeding kon worden toegekend. |
Par son arrêt n° 132/2013 du 26 septembre 2013, la Cour a jugé que | Bij zijn arrest nr. 132/2013 van 26 september 2013 heeft het Hof |
l'article 1022 du Code judiciaire, avant l'entrée en vigueur de la loi | geoordeeld dat artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, vóór de |
du 21 février 2010, violait les articles 10 et 11 de la Constitution | inwerkingtreding van de wet van 21 februari 2010, de artikelen 10 en |
en ce qu'une indemnité de procédure pouvait être mise à charge de | 11 van de Grondwet schond, in zoverre een rechtsplegingsvergoeding ten |
l'officier de l'état civil lorsqu'il succombait dans un recours fondé | laste van de ambtenaar van de burgerlijke stand kon worden gelegd |
wanneer hij in het ongelijk werd gesteld in een op grond van artikel | |
sur l'article 167 du Code civil, intenté contre son refus de célébrer | 167 van het Burgerlijk Wetboek ingesteld beroep tegen zijn |
weigeringsbeslissing om een huwelijk te voltrekken. Het Hof heeft | |
un mariage. La Cour a en effet considéré que l'officier de l'état | immers geoordeeld dat de ambtenaar van de burgerlijke stand zich moest |
civil devait s'opposer au mariage lorsqu'il estimait qu'il s'agissait | verzetten tegen het huwelijk wanneer hij meende dat het ging om een |
d'un mariage de complaisance et qu'une telle décision était adoptée en | schijnhuwelijk en dat een dergelijke beslissing werd genomen om |
vue de préserver exclusivement l'ordre public et, en définitive, | uitsluitend de openbare orde en tenslotte het algemeen belang te |
l'intérêt général, si bien qu'il importait que l'officier de l'état | vrijwaren, zodat de ambtenaar van de burgerlijke stand in alle |
civil puisse agir en toute indépendance. | onafhankelijkheid moet kunnen optreden. |
B.5.1. Comme il est dit en B.1.4, le législateur a, par deux fois, | B.5.1. Zoals in B.1.4 is vermeld, heeft de wetgever tot tweemaal toe |
modifié l'article 1022 du Code judiciaire. | artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek gewijzigd. |
Le dernier alinéa de l'article 1022, qui n'est pas encore entré en | Artikel 1022, laatste lid, dat nog niet in werking is getreden, |
vigueur, dispose : | bepaalt : |
« Aucune indemnité n'est due à charge de l'Etat : | « Geen enkele vergoeding is verschuldigd ten laste van de Staat : |
1° lorsque le ministère public intervient par voie d'action dans les | 1° wanneer het openbaar ministerie bij wege van rechtsvordering in |
procédures civiles conformément à l'article 138bis, § 1er; | burgerlijke procedures tussenkomt overeenkomstig artikel 138bis, § 1; |
2° lorsque l'auditorat du travail intente une action devant les | 2° wanneer het arbeidsauditoraat een rechtsvordering instelt voor de |
juridictions du travail conformément à l'article 138bis, § 2. | arbeidsgerechten overeenkomstig artikel 138bis, § 2. |
3° lorsqu'une personne morale de droit public agit dans l'intérêt | 3° wanneer een publiekrechtelijke rechtspersoon in het algemeen belang |
général, en tant que partie dans une procédure ». | als partij optreedt in een geding ». |
B.5.2. Cette évolution législative a été guidée par le souci de | B.5.2. Die ontwikkeling van de wetgeving is ingegeven door de zorg om |
répondre à la jurisprudence rappelée en B.4 (Doc. parl., Chambre, | tegemoet te komen aan de rechtspraak waaraan in B.4 is herinnerd |
2013-2014, DOC 53-3098/005, p. 3). | (Parl. St., Kamer, 2013-2014, DOC 53-3098/005, p. 3). |
B.6.1. En revanche, le législateur a, par la loi du 20 janvier 2014 | B.6.1. De wetgever heeft daarentegen, bij de wet van 20 januari 2014 |
portant réforme de la compétence, de la procédure et de l'organisation | houdende hervorming van de bevoegdheid, de procedureregeling en de |
du Conseil d'Etat, introduit le principe de la répétibilité au Conseil | organisatie van de Raad van State, het beginsel van de verhaalbaarheid |
d'Etat. L'article 11 de cette loi insère un article 30/1 dans les lois | bij de Raad van State ingevoerd. Artikel 11 van die wet voegt een |
coordonnées sur le Conseil d'Etat, qui dispose : | artikel 30/1 in de gecoördineerde wetten op de Raad van State in, dat |
« Art. 30/1.§ 1er. La section du contentieux administratif peut |
luidt : « Art. 30/1.§ 1. De afdeling bestuursrechtspraak kan een |
accorder une indemnité de procédure qui est une intervention | rechtsplegingsvergoeding toekennen, die een forfaitaire tegemoetkoming |
forfaitaire dans les frais et honoraires d'avocat de la partie ayant | is in de kosten en honoraria van de advocaat van de in het gelijk |
obtenu gain de cause. | gestelde partij. |
Après avoir pris l'avis de l'Ordre des barreaux francophones et | Na het advies ingewonnen te hebben van de Orde van Vlaamse Balies en |
germanophone et de ' l'Orde van Vlaamse Balies ', le Roi établit par | van de ' Ordre des barreaux francophones et germanophone ' bepaalt de |
arrêté délibéré en Conseil des Ministres, les montants de base, minima | Koning bij een besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad de |
et maxima de l'indemnité de procédure, en fonction notamment de la | basisbedragen en de minimale en maximale bedragen van de |
nature de l'affaire et de l'importance du litige. | rechtsplegingsvergoeding, afhankelijk van onder meer de aard van de |
zaak en het belang van het geschil. | |
§ 2. La section du contentieux administratif peut, par décision | § 2. De afdeling bestuursrechtspraak kan, bij met bijzondere redenen |
spécialement motivée, soit réduire l'indemnité soit l'augmenter, sans | omklede beslissing, de vergoeding verlagen of verhogen, zonder echter |
pour autant dépasser les montants maxima et minima prévus par le Roi. | de door de Koning voorziene maximale en minimale bedragen te |
Dans son appréciation, elle tient compte : | overschrijden. In haar beoordeling houdt ze rekening met : |
1° de la capacité financière de la partie succombante, pour diminuer | 1° de financiële draagkracht van de in het ongelijk gestelde partij, |
le montant de l'indemnité; | om het bedrag van de vergoeding te verlagen; |
2° de la complexité de l'affaire; | 2° de complexiteit van de zaak; |
3° du caractère manifestement déraisonnable de la situation. | 3° de kennelijk onredelijke aard van de situatie. |
Si la partie succombante bénéficie de l'aide juridique de deuxième | Indien de in het ongelijk gestelde partij juridische |
ligne, l'indemnité de procédure est fixée au montant minimum établi | tweedelijnsbijstand geniet, wordt de rechtsplegingsvergoeding |
par le Roi, sauf en cas de situation manifestement déraisonnable. Sur | vastgelegd op het door de Koning bepaalde minimale bedrag, behalve in |
ce point, la section du contentieux administratif motive spécialement | geval van een kennelijk onredelijke situatie. Wat dit betreft, |
sa décision de diminution ou d'augmentation. | omkleedt de afdeling bestuursrechtspraak haar beslissing tot |
vermindering of verhoging met bijzondere redenen. | |
Lorsque plusieurs parties bénéficient de l'indemnité de procédure à | Wanneer meer partijen de rechtsplegingsvergoeding ten laste van een of |
charge d'une ou de plusieurs parties succombantes, son montant est au | meer in het ongelijk gestelde partijen genieten, is het bedrag ervan |
maximum le double de l'indemnité de procédure maximale à laquelle peut | maximaal het dubbel van de maximale rechtsplegingsvergoeding waarop de |
prétendre le bénéficiaire qui est fondé à réclamer l'indemnité la plus | begunstigde die gerechtigd is om de hoogste vergoeding te eisen, |
élevée. Elle est répartie entre les parties par la section du | aanspraak kan maken. Ze wordt door de afdeling bestuursrechtspraak |
contentieux administratif. | tussen de partijen verdeeld. |
Aucune partie ne peut être tenue au paiement d'une indemnité pour | Geen partij kan boven het bedrag van de rechtsplegingsvergoeding |
l'intervention de l'avocat d'une autre partie au-delà du montant de | worden aangesproken tot betaling van een vergoeding voor de |
l'indemnité de procédure. Les parties intervenantes ne peuvent être | tussenkomst van de advocaat van een andere partij. De tussenkomende |
partijen kunnen niet worden gehouden tot de betaling van deze | |
tenues au paiement ou bénéficier de cette indemnité ». | rechtsplegingsvergoeding of ervan genieten ». |
B.6.2. Par cette loi du 20 janvier 2014, le législateur permet de | B.6.2. Met die wet van 20 januari 2014 maakt de wetgever het mogelijk |
trancher la question de la répétibilité des frais et honoraires | de kwestie te beslechten van de verhaalbaarheid van de kosten en |
d'avocat au cours de la procédure pour laquelle ces frais d'avocat ont | erelonen van een advocaat tijdens de procedure waarvoor die |
été consentis. Il est ainsi évité que la procédure devant le Conseil | advocatenkosten zijn gemaakt. Aldus wordt vermeden dat de procedure |
d'Etat doive être suivie d'une nouvelle action devant le juge civil, | voor de Raad van State moet worden gevolgd door een nieuwe vordering |
ce qui assure une plus grande efficacité procédurale et favorise | voor de burgerlijke rechter, hetgeen een grotere procedurele |
l'accès à la justice en réduisant les coûts de procédure. | doeltreffendheid verzekert en de toegang tot het gerecht bevordert |
En outre, par cette modification apportée aux lois coordonnées sur le | door de procedurekosten te verminderen. |
Conseil d'Etat, le législateur a explicitement accepté que la | Bovendien heeft de wetgever, met die wijziging in de gecoördineerde |
poursuite de l'intérêt général par une des parties à la procédure | wetten op de Raad van State, uitdrukkelijk aanvaard dat het nastreven |
n'était pas exclusive de sa condamnation à une indemnité de procédure | van het algemeen belang door een van de partijen bij de procedure niet |
lorsqu'elle succombait dans ses prétentions. La Cour accorde à cet | uitsluit dat zij kan worden veroordeeld tot de betaling van een |
égard une importance particulière à ce que le législateur ait choisi, | rechtsplegingsvergoeding wanneer zij in het ongelijk wordt gesteld. |
Het Hof hecht in dat verband bijzondere aandacht aan het feit dat de | |
pour l'essentiel, de transposer au contentieux porté devant le Conseil | wetgever hoofdzakelijk ervoor heeft gekozen het stelsel van de |
d'Etat le régime de la répétibilité prévu par l'article 1022 du Code | verhaalbaarheid bepaald in artikel 1022 van het Gerechtelijk Wetboek |
judiciaire, alors même que ce régime est destiné à régir, en principe, | om te zetten naar het contentieux voor de Raad van State, terwijl dat |
la répartition des risques du procès dans le cadre de litiges opposant | stelsel bedoeld is om in principe het herstel te regelen van de |
des personnes privées, poursuivant la satisfaction de leurs intérêts. | procesrisico's in het kader van geschillen tussen privépersonen die |
hun belangen nastreven. | |
B.6.3. Il s'ensuit que le législateur a expressément admis que | B.6.3. Hieruit vloeit voort dat de wetgever uitdrukkelijk heeft |
l'imposition d'une indemnité de procédure forfaitaire n'était pas en | aanvaard dat het opleggen van een forfaitaire rechtsplegingsvergoeding |
tant que telle de nature à menacer l'indépendance avec laquelle les | niet als dusdanig van dien aard was dat zulks de onafhankelijkheid |
autorités publiques doivent assurer - en étant, le cas échéant, partie | bedreigt van de overheden wanneer zij - in voorkomend geval als partij |
à une procédure juridictionnelle - la mission d'intérêt général qui | bij een jurisdictionele procedure - de aan hen toevertrouwde opdracht |
leur a été confiée. | van algemeen belang moeten verzekeren. |
B.7.1. Cette prise de position du législateur marque une césure | B.7.1. Die stellingname van de wetgever vormt een wezenlijke breuk in |
essentielle dans l'évolution du régime de l'indemnité de procédure et | de ontwikkeling van het stelsel van de rechtsplegingsvergoeding en |
a pour effet que, bien qu'elles poursuivent, comme le ministère public | heeft tot gevolg dat, hoewel zij, zoals het openbaar ministerie of het |
ou l'auditorat du travail en matière pénale, une mission d'intérêt | arbeidsauditoraat in strafzaken, een opdracht van algemeen belang |
général, les autorités publiques, parties demanderesses ou | nastreven, de overheden, eisende of verwerende partijen in het kader |
défenderesses dans le cadre d'un litige civil, peuvent être soumises | van een burgerlijk geschil, kunnen worden onderworpen aan het stelsel |
au régime de l'indemnité de procédure. | van de rechtsplegingsvergoeding. |
B.7.2. Par ailleurs, la coexistence de l'article 30/1 des lois | B.7.2. Het gelijktijdig bestaan van artikel 30/1 van de gecoördineerde |
coordonnées sur le Conseil d'Etat et de l'alinéa 8, 3°, de l'article | wetten op de Raad van State en van het achtste lid, 3°, van artikel |
1022 du Code judiciaire, lorsqu'il entrera en vigueur, créera des | 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, wanneer het in werking zal treden, |
zal overigens verschillen in behandeling tot stand brengen die | |
différences de traitement qui paraissent difficilement justifiables. | moeilijk te verantwoorden lijken. Dat geldt aldus voor het verschil in |
Il en va ainsi de la différence de traitement entre le particulier qui | behandeling tussen de particulier die zich in een geschil met een |
se trouve en litige avec une autorité publique, selon que ce litige | overheid bevindt, naargelang dat geschil voor een gewoon rechtscollege |
est porté devant une juridiction de l'ordre judiciaire ou devant le | dan wel voor de Raad van State wordt gebracht. Dat geldt eveneens voor |
Conseil d'Etat. Il en va de même de la différence de traitement entre | het verschil in behandeling onder de overheden, naargelang het |
les autorités publiques, suivant que le contentieux qui les concerne | contentieux waarin zij betrokken zijn, onder de gewone rechtscolleges |
relève des juridictions de l'ordre judiciaire ou du Conseil d'Etat. | dan wel onder de Raad van State valt. |
Sans doute le législateur peut-il tenir compte des différences | De wetgever kan weliswaar rekening houden met de bestaande procedurele |
procédurales existant entre les deux contentieux pour adapter le | verschillen tussen beide contentieux om het stelsel van de |
régime de l'indemnité de procédure aux caractéristiques de chacun d'entre eux. En revanche, de telles différences ne sont pas en mesure de justifier une discordance aussi profonde entre la situation d'une autorité publique qui succombe devant le juge civil ou devant le juge administratif, alors même que l'enjeu du litige et les parties litigantes peuvent être identiques. Ces deux législations permettent de manière incohérente qu'une autorité administrative soit plus ou moins exposée au risque financier du procès selon que, lorsqu'il dispose d'un tel choix, son adversaire décide d'agir devant le juge civil ou le Conseil d'Etat. | rechtsplegingsvergoeding aan te passen aan de kenmerken van elk daarvan. Dergelijke verschillen kunnen daarentegen geen dermate grote discrepantie verantwoorden tussen de situatie van een overheid die in het ongelijk wordt gesteld voor de burgerlijke rechter dan wel voor de administratieve rechter, terwijl de inzet van het geschil en de geschilpartijen identiek kunnen zijn. Beide wetgevingen laten op onsamenhangende wijze toe dat een administratieve overheid meer of minder wordt blootgesteld aan het financiële risico van het proces naargelang haar tegenpartij, wanneer die over een dergelijke keuze beschikt, beslist om op te treden voor de burgerlijke rechter dan wel voor de Raad van State. |
Il s'ensuit que le caractère objectif du contentieux devant le Conseil | Hieruit vloeit voort dat het objectieve karakter van het contentieux |
d'Etat ne permet pas raisonnablement de traiter à ce point | voor de Raad van State niet redelijkerwijs toelaat de overheid die |
différemment l'autorité publique qui est partie devant cette | voor dat rechtscollege partij is en de overheid die partij is bij een |
juridiction et l'autorité publique qui est partie à un litige devant | geschil voor een rechtscollege van de rechterlijke orde dermate |
une juridiction de l'ordre judiciaire. | verschillend te behandelen. |
B.7.3. Enfin, le critère de l'intérêt général engendre un risque | B.7.3. Ten slotte houdt het criterium van het algemeen belang een |
d'insécurité juridique alors même que la loi du 21 avril 2007 | risico van rechtsonzekerheid in, terwijl de wet van 21 april 2007 een |
entendait précisément éviter pareille insécurité. | dergelijke onzekerheid precies wilde vermijden. |
B.8. Par son arrêt n° 48/2015 du 30 avril 2015, la Cour a rejeté le | B.8. Bij zijn arrest nr. 48/2015 van 30 april 2015 heeft het Hof het |
beroep tot vernietiging verworpen dat was ingesteld tegen het | |
recours en annulation introduit contre l'article 11 de la loi du 20 | voormelde artikel 11 van de wet van 20 januari 2014, dat een artikel |
janvier 2014 précité insérant un article 30/1 dans les lois | 30/1 in de gecoördineerde wetten op de Raad van State invoegt. Bij dat |
coordonnées sur le Conseil d'Etat. Par cet arrêt, elle a jugé qu'il | arrest heeft het geoordeeld dat het niet strijdig is met de artikelen |
n'est pas contraire aux articles 10, 11, 13 et 23 de la Constitution, | 10, 11, 13 en 23 van de Grondwet, met name in samenhang gelezen met de |
combinés notamment avec les articles 6 et 13 de la Convention | artikelen 6 en 13 van het Europees Verdrag voor de rechten van de |
européenne des droits de l'homme qui garantissent, notamment, le droit | mens, die onder meer het recht op een eerlijk proces en het recht op |
à un procès équitable et le droit d'accès au juge et avec l'article 47 | toegang tot de rechter waarborgen, en met artikel 47 van het Handvest |
de la Charte des droits fondamentaux de l'Union européenne, d'imposer | van de grondrechten van de Europese Unie, om de overheid, tegenpartij |
à l'autorité publique, partie adverse devant le Conseil d'Etat et qui | voor de Raad van State die in het ongelijk wordt gesteld, de betaling |
succombe, le paiement d'une indemnité de procédure couvrant | op te leggen van een rechtsplegingsvergoeding die de kosten en |
forfaitairement les frais et honoraires d'avocats de la partie | erelonen van de advocaten van de verzoekende partij op forfaitaire |
requérante. A l'inverse, elle a jugé qu'il n'est pas davantage | wijze dekt. Omgekeerd heeft het geoordeeld dat het evenmin in strijd |
contraire aux mêmes dispositions d'imposer à la partie requérante | is met dezelfde bepalingen om aan de verzoekende partij voor de Raad |
devant le Conseil d'Etat le paiement d'une indemnité de procédure au | van State de betaling op te leggen van een rechtsplegingsvergoeding |
profit de la partie adverse ayant obtenu gain de cause. | ten gunste van de tegenpartij die in het gelijk is gesteld. |
B.9.1. Même si, selon la Cour européenne des droits de l'homme, « les | B.9.1. Ook al bevestigen, volgens het Europees Hof voor de Rechten van |
exigences de la sécurité juridique et de protection de la confiance | de Mens, « de vereisten van de rechtszekerheid en van de bescherming |
légitime des justiciables ne consacrent pas de droit acquis à une | van het gewettigd vertrouwen van de rechtzoekenden geen verworven |
jurisprudence constante » (CEDH, 18 décembre 2008, Unedic c. France, § | recht op een vaste rechtspraak » (EHRM, 18 december 2008, Unedic t. |
74), la Cour doit veiller à la cohérence de sa jurisprudence et « il | Frankrijk, § 74), toch moet het Hof waken over de samenhang van zijn |
est dans l'intérêt de la sécurité juridique, de la prévisibilité et de | rechtspraak en « is het in het belang van de rechtszekerheid, van de |
l'égalité devant la loi qu'elle ne s'écarte pas sans motif valable de | voorzienbaarheid en van de gelijkheid voor de wet dat het niet zonder |
ses précédents » (voy. CEDH, grande chambre, 15 octobre 2009, Micallef c. Malte, § 81). | geldig motief afwijkt van zijn precedenten » (zie EHRM, grote kamer, 15 oktober 2009, Micallef t. Malta, § 81). |
B.9.2. La Cour peut ainsi estimer nécessaire de revenir sur une partie | B.9.2. Het Hof vermag het aldus noodzakelijk te achten terug te komen |
de sa jurisprudence notamment lorsque le contexte juridique dans | op een deel van zijn rechtspraak, met name wanneer de juridische |
lequel elle s'était prononcée a subi une évolution normative | context waarin het zich had uitgesproken, een normatieve ontwikkeling |
susceptible d'affecter la motivation de ses arrêts antérieurs. De | heeft gekend die van dien aard is dat de motivering van zijn vroegere |
surcroît, la sécurité juridique peut exiger qu'au terme d'un examen de | arresten erdoor wordt beïnvloed. Bovendien kan de rechtszekerheid |
sa jurisprudence, la Cour fasse évoluer certains des critères qu'elle | vereisen dat het Hof, na een onderzoek van zijn rechtspraak, sommige |
a retenus au gré des affaires individuelles qui lui étaient soumises. | criteria waarvoor het had gekozen op basis van de voorgelegde |
En effet, « l'absence d'une approche dynamique et évolutive | individuele zaken, laat evolueren. Immers, « de ontstentenis van een |
dynamische en evolutieve benadering zou elke verandering of | |
empêcherait tout changement ou amélioration » (CEDH, 26 mai 2011, | verbetering beletten » (EHRM, 26 mei 2011, Legrand t. Frankrijk, § |
Legrand c. France, § 37). | 37). |
B.9.3. Sur le vu de l'évolution législative précitée ainsi que de | B.9.3. Gelet op de voormelde ontwikkeling van de wetgeving, alsook het |
l'arrêt précité n° 48/2015 du 30 avril 2015 et dans l'intérêt de la | voormelde arrest nr. 48/2015 van 30 april 2015 en in het belang van de |
sécurité juridique, il s'impose de reconsidérer, dans son ensemble, la | rechtszekerheid, dient de kwestie van de verhaalbaarheid van de kosten |
question de la répétibilité des frais et honoraires d'avocats dans les | en erelonen van advocaten in de geschillen voor de burgerlijke rechter |
litiges portés devant le juge civil et opposant une autorité publique | tussen een overheid die in het algemeen belang optreedt en een |
agissant dans l'intérêt général et un particulier. | particulier, in haar geheel te worden heroverwogen. |
B.10.1. Devant les juridictions civiles, le principe de l'application | B.10.1. Voor de burgerlijke rechtscolleges moet het beginsel van de |
des dispositions relatives à l'indemnité de procédure à toutes les | toepassing van de bepalingen met betrekking tot de |
parties, qu'il s'agisse de personnes privées ou d'autorités publiques | rechtsplegingsvergoeding op alle partijen, ongeacht of het gaat om |
agissant dans l'intérêt général, qui était le principe ayant guidé le | privépersonen dan wel om overheden die handelen in het algemeen |
législateur lorsqu'il a élaboré la répétibilité des frais et | belang, namelijk het beginsel dat de wetgever in acht heeft genomen |
wanneer hij de verhaalbaarheid van de kosten en erelonen van advocaten | |
honoraires d'avocat, doit être réaffirmé, d'une part, pour les raisons | tot stand heeft gebracht, worden herbevestigd, enerzijds, omwille van |
de sécurité juridique et de cohérence législative évoquées en B.7 à | de rechtszekerheid en de samenhang van de wetgeving waarnaar in B.7 |
B.9 et, d'autre part, en vue d'atteindre les objectifs d'efficacité et | tot B.9 is verwezen en, anderzijds, teneinde de doelstellingen van |
d'équité procédurales qui étaient ceux du législateur lorsqu'il a | procedurele doeltreffendheid en billijkheid te bereiken die de |
élaboré cette réglementation et qui, selon lui, ne s'opposent pas à la | wetgever nastreefde wanneer hij die reglementering tot stand heeft |
poursuite en toute indépendance de la mission d'intérêt général | gebracht en die zich, volgens hem, niet ertegen verzetten de opdracht |
assumée par les autorités publiques. | van algemeen belang van de overheden in alle onafhankelijkheid voort |
B.10.2. Par identité de motifs, le ministère public, qui succombe dans | te zetten. B.10.2. Om dezelfde redenen moet het openbaar ministerie dat in het |
l'action intentée devant une juridiction civile sur la base de | ongelijk wordt gesteld in een vordering die voor een burgerlijk |
l'article 138bis, § 1er, du Code judiciaire, doit pouvoir être | rechtscollege is ingesteld op grond van artikel 138bis, § 1, van het |
condamné à une indemnité de procédure. | Gerechtelijk Wetboek, kunnen worden veroordeeld tot de betaling van |
een rechtsplegingsvergoeding. | |
Toutefois, lorsque l'auditorat du travail agit devant le tribunal du | Wanneer daarentegen het arbeidsauditoraat voor de arbeidsrechtbank |
travail sur la base de l'article 138bis, § 2, du Code judiciaire, il exerce une action qui s'apparente à l'action publique exercée par le ministère public devant les juridictions pénales puisqu'elle a pour objet de constater la commission d'une infraction, et non d'obtenir simplement une réparation de nature civile. De surcroît, à la différence d'une action civile, l'introduction par l'auditeur du travail d'une action fondée sur l'article 138bis, § 2, du Code judiciaire éteint l'action publique (article 20bis du titre préliminaire du Code de procédure pénale). Cette action se distingue ainsi des actions en cause dans les arrêts, mentionnés en B.4, n° | optreedt op grond van artikel 138bis, § 2, van het Gerechtelijk Wetboek, stelt het evenwel een vordering in die vergelijkbaar is met de strafvordering die het openbaar ministerie instelt voor de strafgerechten, aangezien die tot doel heeft het plegen van een misdrijf vast te stellen en niet louter een herstel van burgerlijke aard te verkrijgen. Bovendien doet het instellen, door de arbeidsauditeur, van een vordering op grond van artikel 138bis, § 2, van het Gerechtelijk Wetboek, in tegenstelling tot een burgerlijke vordering, de strafvordering vervallen (artikel 20bis van de voorafgaande titel van het Wetboek van strafvordering). Dit onderscheidt die vordering van de vorderingen die aan de orde waren in de in B.4 vermelde arresten nr. 43/2012 (vordering van de |
43/2012 (action de l'inspecteur urbaniste devant le tribunal civil), | stedenbouwkundige inspecteur voor de burgerlijke rechtbank), nr. |
n° 36/2013 (action du fonctionnaire délégué devant le tribunal civil) | 36/2013 (vordering van de gemachtigde ambtenaar voor de burgerlijke |
et n° 42/2013 (action du procureur du Roi en annulation d'un mariage). | rechtbank) en nr. 42/2013 (vordering van de procureur des Konings tot |
Il convient dès lors d'exclure, contrairement à l'hypothèse de ces | nietigverklaring van een huwelijk). Bijgevolg dient de toepassing van |
actions en réparation intentées devant le tribunal civil, | de bepalingen met betrekking tot de rechtsplegingsvergoeding, anders |
l'application des dispositions relatives à l'indemnité de procédure | dan in het geval van de herstelvorderingen die ingesteld worden voor |
dans les relations entre l'auditorat du travail et la personne contre | de burgerlijke rechtbank, te worden uitgesloten in de betrekkingen |
laquelle il agit en vertu de cette procédure particulière. | tussen het arbeidsauditoraat en de persoon tegen wie het optreedt |
krachtens die bijzondere procedure. | |
B.11. Zoals het Hof heeft geoordeeld bij zijn arrest nr. 182/2008 van | |
B.11. Ainsi que la Cour l'a jugé par son arrêt n° 182/2008 du 18 | 18 december 2008, brengt de toepassing van de bepalingen betreffende |
décembre 2008, l'application des dispositions relatives à l'indemnité | de rechtsplegingsvergoeding op alle partijen bij een geschil voor een |
de procédure à toutes les parties à un litige porté devant une | burgerlijk rechtscollege geen onevenredige gevolgen met zich mee, |
juridiction civile n'entraîne pas d'effets disproportionnés, étant | aangezien de wetgever erover heeft gewaakt de toegang tot het gerecht |
donné que le législateur a veillé à ne pas entraver l'accès à la | niet te belemmeren door te voorzien in een forfaitair systeem en door, |
justice, en établissant un système forfaitaire et en confiant, au sein | binnen dat systeem, een zekere beoordelingsbevoegdheid toe te kennen |
de ce système, un certain pouvoir d'appréciation au juge quant au | aan de rechter ten aanzien van het uiteindelijke bedrag van de |
montant final de l'indemnité de procédure à laquelle la partie | rechtsplegingsvergoeding waartoe de in het ongelijk gestelde partij |
succombante peut être condamnée. | kan worden veroordeeld. |
Par ailleurs, la réciprocité dans l'application des dispositions | De wederkerigheid bij de toepassing van de bepalingen met betrekking |
relatives à l'indemnité de procédure favorise l'égalité des armes | tot de rechtsplegingsvergoeding bevordert overigens de wapengelijkheid |
entre les parties, dès lors que ce système implique qu'elles assument | tussen de partijen, aangezien dat systeem inhoudt dat zij beiden |
toutes deux le risque financier du procès. | instaan voor het financiële risico van het proces. |
B.12.1. Daaruit volgt dat het beginsel van gelijkheid en | |
B.12.1. Il s'ensuit que le principe d'égalité et de non-discrimination | niet-discriminatie niet vereist dat de belastingadministratie, |
ne commande pas que l'administration fiscale, partie défenderesse dans | verwerende partij in het kader van geschillen op grond van artikel |
le cadre de litiges fondés sur l'article 569, 32°, du Code judiciaire, | 569, 32°, van het Gerechtelijk Wetboek, op dezelfde wijze moet worden |
soit traitée de la même manière que le ministère public agissant en matière pénale. | behandeld als het openbaar ministerie dat optreedt in strafzaken. |
B.12.2. Les dispositions en cause ne sont dès lors pas incompatibles | B.12.2. De in het geding zijnde bepalingen zijn derhalve niet |
avec les articles 10 et 11 de la Constitution en ce qu'elles | onbestaanbaar met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet in zoverre zij |
permettent qu'une indemnité de procédure soit mise à charge de l'Etat | het mogelijk maken dat een rechtsplegingsvergoeding ten laste wordt |
ou d'une commune qui succombe à l'occasion d'un recours fondé sur | gelegd van de Staat of van een gemeente die in het ongelijk wordt |
l'article 569, 32°, du Code judiciaire. | gesteld naar aanleiding van een beroep op grond van artikel 569, 32°, |
van het Gerechtelijk Wetboek. | |
B.12.3. Il en irait de même si le litige fiscal en cause visait à | B.12.3. Hetzelfde zou gelden indien het in het geding zijnde fiscale |
geschil ertoe zou strekken om door de burgerlijke rechter uitspraak te | |
faire statuer, par le juge civil, sur la légalité d'une amende | laten doen over de wettigheid van een administratieve geldboete, ook |
administrative, même si celle-ci devait être qualifiée de mesure à | al zou die als een maatregel met een strafrechtelijk karakter in de |
caractère pénal au sens de l'article 6 de la Convention européenne des | zin van artikel 6 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens |
droits de l'homme. | moeten worden aangemerkt. |
En effet, un tel litige ne porte pas sur la condamnation d'une | Een dergelijk geschil heeft immers geen betrekking op de veroordeling |
personne par le juge pénal, à la demande du ministère public ou de | van een persoon door de strafrechter, op verzoek van het openbaar |
l'auditorat du travail. Il n'est pas davantage assimilable à l'action | ministerie of het arbeidsauditoraat. Het kan evenmin worden |
portée devant le juge civil par l'auditeur du travail, sur le | gelijkgesteld met de vordering die door de arbeidsauditeur voor de |
fondement de l'article 138bis, § 2, du Code judiciaire, puisque cette | burgerlijke rechter is gebracht, op grond van artikel 138bis, § 2, van |
dernière action ne concerne que des faits pénalement répréhensibles | het Gerechtelijk Wetboek, aangezien die laatste vordering enkel |
(voy. l'amendement n° 8 du Gouvernement, Doc. parl., Chambre, | betrekking heeft op strafbare feiten (zie het amendement nr. 8 van de |
2005-2006, DOC 51-1610/004, p. 6; Doc. parl., Chambre, 2005-2006, DOC | Regering, Parl. St., Kamer, 2005-2006, DOC 51-1610/004, p. 6; Parl. |
51-1610/008, p. 8 : « il s'agit d'une action qui remplace l'action | St., Kamer, 2005-2006, DOC 51-1610/008, p. 8 : « Het gaat om een |
publique lorsque celle-ci est possible ») et qu'elle s'inscrit dans le | rechtsvordering die de strafvordering vervangt wanneer dit mogelijk is |
prolongement des missions dévolues à l'auditorat du travail en matière | ») en zij in het verlengde ligt van de opdrachten die zijn toegewezen |
pénale. | aan het arbeidsauditoraat in strafzaken. |
B.13. Les questions préjudicielles dans les affaires nos 5809 et 5843 | B.13. De prejudiciële vragen in de zaken nrs. 5809 en 5843 dienen |
appellent une réponse négative. | ontkennend te worden beantwoord. |
En ce qui concerne la faculté de condamner, dans le cadre d'un litige | Met betrekking tot de mogelijkheid om de belastingplichtige, in het |
fiscal, le contribuable à une indemnité de procédure | kader van een fiscaal geschil, tot een rechtsplegingsvergoeding te veroordelen |
B.14. Compte tenu de ce qui a été exposé en B.2.2 et de la réponse | B.14. Rekening houdend met hetgeen in B.2.2 is uiteengezet en met het |
apportée aux questions préjudicielles posées dans les affaires nos | in B.12.2 vervatte antwoord dat is gegeven op de prejudiciële vragen |
5809 et 5843, contenue en B.12.2, il n'y a pas lieu de répondre aux | die in de zaken nrs. 5809 en 5843 zijn gesteld, dienen de in de zaken |
questions posées dans les affaires nos 5839 et 5882. | nrs. 5839 en 5882 gestelde vragen niet te worden beantwoord. |
Par ces motifs, | Om die redenen, |
la Cour | het Hof |
dit pour droit : | zegt voor recht : |
- Les articles 1017, 1018 et 1022 du Code judiciaire, ce dernier | - De artikelen 1017, 1018 en 1022 van het Gerechtelijk Wetboek, dit |
laatstgenoemde artikel vóór de inwerkingtreding van de wet van 21 | |
article avant l'entrée en vigueur de la loi du 21 février 2010 « | februari 2010 « tot wijziging van de artikelen 1022 van het |
modifiant les articles 1022 du Code judiciaire et 162bis du Code | Gerechtelijk Wetboek en 162bis van het Wetboek van strafvordering » en |
d'Instruction criminelle » et de la loi du 25 avril 2014 « visant à | van de wet van 25 april 2014 « ter verbetering van verschillende |
corriger plusieurs lois réglant une matière visée à l'article 78 de la | wetten die een aangelegenheid regelen als bedoeld in artikel 78 van de |
Constitution », ne violent pas les articles 10 et 11 de la Constitution. | Grondwet », schenden de artikelen 10 en 11 van de Grondwet niet. |
- Les questions préjudicielles dans les affaires nos 5839 et 5882 | - De prejudiciële vragen in de zaken nrs. 5839 en 5882 behoeven geen |
n'appellent pas de réponse. | antwoord. |
Ainsi rendu en langue française et en langue néerlandaise, | Aldus gewezen in het Frans en het Nederlands, overeenkomstig artikel |
conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur | 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk Hof, |
la Cour constitutionnelle, le 21 mai 2015. | op 21 mei 2015. |
Le greffier, | De griffier, |
P.-Y. Dutilleux | P.-Y. Dutilleux |
Le président, | De voorzitter, |
J. Spreutels | J. Spreutels |