Etaamb.openjustice.be
Vue multilingue de Arrêt du --
← Retour vers "Extrait de l'arrêt n° 157/2013 du 21 novembre 2013 Numéro du rôle : 5533 En cause : la question préjudicielle relative à l'article 21, alinéa 2, des lois sur le Conseil d'Etat, coordonnées le 12 janvier 1973, posée par le Conseil d'Etat. composée des présidents J. Spreutels et M. Bossuyt, et des juges E. De Groot, L. Lavrysen, J.-P. Mo(...)"
Extrait de l'arrêt n° 157/2013 du 21 novembre 2013 Numéro du rôle : 5533 En cause : la question préjudicielle relative à l'article 21, alinéa 2, des lois sur le Conseil d'Etat, coordonnées le 12 janvier 1973, posée par le Conseil d'Etat. composée des présidents J. Spreutels et M. Bossuyt, et des juges E. De Groot, L. Lavrysen, J.-P. Mo(...) Uittreksel uit arrest nr. 157/2013 van 21 november 2013 Rolnummer : 5533 In zake : de prejudiciële vraag betreffende artikel 21, tweede lid, van de wetten op de Raad van State, gecoördineerd op 12 januari 1973, gesteld door de Raad van State Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters J. Spreutels en M. Bossuyt, en de rechte(...)
COUR CONSTITUTIONNELLE GRONDWETTELIJK HOF
Extrait de l'arrêt n° 157/2013 du 21 novembre 2013 Uittreksel uit arrest nr. 157/2013 van 21 november 2013
Numéro du rôle : 5533 Rolnummer : 5533
En cause : la question préjudicielle relative à l'article 21, alinéa In zake : de prejudiciële vraag betreffende artikel 21, tweede lid,
2, des lois sur le Conseil d'Etat, coordonnées le 12 janvier 1973, van de wetten op de Raad van State, gecoördineerd op 12 januari 1973,
posée par le Conseil d'Etat. gesteld door de Raad van State.
La Cour constitutionnelle, Het Grondwettelijk Hof,
composée des présidents J. Spreutels et M. Bossuyt, et des juges E. De samengesteld uit de voorzitters J. Spreutels en M. Bossuyt, en de
Groot, L. Lavrysen, J.-P. Moerman, E. Derycke et P. Nihoul, assistée rechters E. De Groot, L. Lavrysen, J.-P. Moerman, E. Derycke en P.
du greffier P.-Y. Dutilleux, présidée par le président J. Spreutels, Nihoul, bijgestaan door de griffier P.-Y. Dutilleux, onder voorzitterschap van voorzitter J. Spreutels,
après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant : wijst na beraad het volgende arrest :
I. Objet de la question préjudicielle et procédure I. Onderwerp van de prejudiciële vraag en rechtspleging
Par arrêt n° 221.534 du 27 novembre 2012 en cause de la commune de Bij arrest nr. 221.534 van 27 november 2012 in zake de gemeente Baelen
Baelen contre la Région wallonne, parties intervenantes : Steve Orban tegen het Waalse Gewest, tussenkomende partijen : Steve Orban en
et Martine Gerkens, dont l'expédition est parvenue au greffe de la Martine Gerkens, waarvan de expeditie ter griffie van het Hof is
Cour le 10 décembre 2012, le Conseil d'Etat a posé la question ingekomen op 10 december 2012, heeft de Raad van State de volgende
préjudicielle suivante : prejudiciële vraag gesteld :
« L'article 21, alinéa 2, des lois coordonnées sur le Conseil d'Etat « Schendt artikel 21, tweede lid, van de gecoördineerde wetten op de
viole-t-il les articles 10 et 11 de la Constitution, lus isolément ou Raad van State de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, al dan niet in
combinés avec le principe général de droit des droits de défense et samenhang gelezen met het algemene rechtsbeginsel van de rechten van
avec le droit au procès équitable garanti par l'article 6 de la Convention européenne de protection et de sauvegarde des droits de l'homme : - en ce qu'il crée une différence de traitement injustifiée dans le chef des requérants en ce qu'ils sont opposés d'une part à la partie adverse et d'autre part à la partie intervenante, disposant uniquement d'un délai de 60 jours pour déposer un mémoire en réplique après avoir reçu notification du mémoire en réponse de la partie adverse et non après notification du mémoire au fond de la partie intervenante; de verdediging en met het recht op een eerlijk proces, gewaarborgd bij artikel 6 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens : - in zoverre het ten aanzien van de verzoekende partijen een onverantwoord verschil in behandeling doet ontstaan doordat zij, enerzijds, tegenover de tegenpartij en, anderzijds, tegenover de tussenkomende partij staan, waarbij zij enkel over een termijn van zestig dagen beschikken om een memorie van wederantwoord neer te leggen na kennisgeving te hebben gekregen van de memorie van antwoord van de tegenpartij en niet na kennisgeving van de memorie ten gronde van de tussenkomende partij; - in zoverre het een onverantwoord verschil in behandeling doet
- en ce qu'il crée une différence de traitement injustifiée entre, ontstaan tussen, enerzijds, de verzoekende partijen aan wie kennis
d'une part, les parties requérantes qui se voient notifier le mémoire wordt gegeven van de memorie van de tussenkomende partij vóór het
de la partie intervenante avant l'expiration du délai de 60 jours fixé verstrijken van de termijn van 60 dagen die is vastgesteld voor het
toesturen van de memorie van wederantwoord, waardoor zij erop kunnen
pour l'envoi du mémoire en réplique, leur permettant d'y répliquer via repliceren via hun memorie van wederantwoord, en, anderzijds, de
leur mémoire en réplique, et, d'autre part, les parties requérantes verzoekende partijen aan wie kennis wordt gegeven van de genoemde
auxquelles ledit mémoire de la partie intervenante est notifié après memorie van de tussenkomende partij na of aan het einde van de
ou au terme du délai susvisé, ne leur permettant pas d'y répliquer ? hiervoor bedoelde termijn, waardoor zij niet erop kunnen repliceren ?
». ».
(...) (...)
III. En droit III. In rechte
(...) (...)
B.1.1. La question préjudicielle porte sur la compatibilité de B.1.1. De prejudiciële vraag heeft betrekking op de bestaanbaarheid
l'article 21, alinéa 2, des lois sur le Conseil d'Etat, coordonnées le van artikel 21, tweede lid, van de wetten op de Raad van State,
12 janvier 1973, avec les articles 10 et 11 de la Constitution, lus gecoördineerd op 12 januari 1973, met de artikelen 10 en 11 van de
isolément ou en combinaison avec le principe général de droit du Grondwet, al dan niet in samenhang gelezen met het algemene
respect des droits de la défense et avec le droit au procès équitable rechtsbeginsel van de inachtneming van de rechten van de verdediging
garanti par l'article 6 de la Convention européenne des droits de l'homme. B.1.2. L'article 21, alinéas 1er et 2, des lois coordonnées sur le Conseil d'Etat dispose : « Les délais dans lesquels les parties doivent transmettre leurs mémoires, leurs dossiers administratifs ou les documents ou renseignements demandés par la section du contentieux administratif sont fixés par arrêté royal délibéré en Conseil des ministres. Lorsque la partie requérante ne respecte pas les délais prévus pour en met het recht op een eerlijk proces, gewaarborgd bij artikel 6 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens. B.1.2. Artikel 21, eerste en tweede lid, van de gecoördineerde wetten op de Raad van State bepaalt : « De termijnen waarbinnen de partijen hun memories, het administratief dossier of de door de afdeling bestuursrechtspraak gevraagde stukken of inlichtingen moeten toesturen, worden bij in Ministerraad overlegd koninklijk besluit vastgesteld. Wanneer de verzoekende partij de termijnen voor het toesturen van de memorie van wederantwoord of van de aanvullende memorie niet
l'envoi du mémoire en réplique ou du mémoire ampliatif, la section eerbiedigt, doet de afdeling, nadat de partijen die daarom verzocht
statue sans délai, les parties entendues à leur demande, en constatant hebben gehoord zijn, zonder verwijl uitspraak, waarbij het ontbreken
l'absence de l'intérêt requis. ». van het vereiste belang wordt vastgesteld ».
B.1.3. La Cour est interrogée au sujet de la constitutionnalité de l'alinéa 2 de cette disposition lorsque, dans l'hypothèse dans laquelle une partie intervenante à la procédure demande au Conseil d'Etat de rejeter le recours en annulation, le mémoire de cette partie intervenante est notifié à la partie requérante à la fin ou après l'expiration du délai qui lui a été fixé pour répliquer au mémoire en réponse de la partie adverse. Dans ce cas, la partie requérante n'est pas en mesure, pour respecter le délai dans lequel son mémoire en réplique doit être envoyé au greffe, de répondre dans ce mémoire aux arguments présentés par la partie intervenante dans son mémoire. Si, en revanche, la partie requérante attend la notification du mémoire de la partie intervenante pour pouvoir y répondre dans son mémoire en réplique, elle court le risque qu'en application de la disposition en cause, la section du contentieux administratif constate le défaut d'intérêt dans son chef. B.1.4. Une différence de traitement serait ainsi créée par l'article 21, alinéa 2, précité, quant à l'exercice des droits de la défense, entre les parties requérantes devant le Conseil d'Etat, d'une part, selon qu'elles sont opposées uniquement à une partie adverse ou qu'elles sont opposées à la fois à une partie adverse et à une partie intervenante et, d'autre part, selon le moment auquel elles prennent connaissance du mémoire de la partie intervenante par rapport à la date qui leur est fixée pour l'envoi de leur mémoire en réplique. B.2. Le délai imparti à la partie requérante pour faire parvenir son mémoire en réplique au Conseil d'Etat est fixé par l'article 7 de l'arrêté du Régent du 23 août 1948 déterminant la procédure devant la section du contentieux administratif du Conseil d'Etat, qui dispose : « Le greffier transmet une copie du mémoire en réponse à la partie requérante et l'avise du dépôt du dossier au greffe. La partie requérante a soixante jours pour faire parvenir au greffe un mémoire en réplique. Une copie de celui-ci est transmise par le greffier à la partie B.1.3. Aan het Hof wordt een vraag gesteld over de grondwettigheid van het tweede lid van die bepaling wanneer, in het geval waarin een in de rechtspleging tussenkomende partij de Raad van State verzoekt het beroep tot nietigverklaring te verwerpen, de memorie van die tussenkomende partij ter kennis van de verzoekende partij wordt gebracht aan het einde of na het verstrijken van de haar opgelegde termijn om te repliceren op de memorie van antwoord van de tegenpartij. In dat geval is de verzoekende partij niet in staat, teneinde de termijn te eerbiedigen waarbinnen haar memorie van wederantwoord aan de griffie moet worden toegestuurd, in die memorie te antwoorden op de argumenten die de tussenkomende partij in haar memorie heeft voorgesteld. Indien de verzoekende partij daarentegen wacht op de kennisgeving van de memorie van de tussenkomende partij om daarop in haar memorie van wederantwoord te kunnen antwoorden, loopt zij het risico dat de afdeling bestuursrechtspraak met toepassing van de in het geding zijnde bepaling een gebrek aan belang te haren aanzien vaststelt. B.1.4. Aldus zou bij het voormelde artikel 21, tweede lid, met betrekking tot de uitoefening van de rechten van de verdediging een verschil in behandeling worden teweeggebracht tussen de verzoekende partijen voor de Raad van State, enerzijds, naargelang zij enkel tegenover een tegenpartij staan of naargelang zij tegelijkertijd tegenover een tegenpartij en een tussenkomende partij staan en, anderzijds, volgens het ogenblik waarop zij kennis nemen van de memorie van de tussenkomende partij ten opzichte van de datum die hun wordt opgelegd voor het toesturen van hun memorie van wederantwoord. B.2. De termijn waarover de verzoekende partij beschikt om haar memorie van wederantwoord aan de Raad van State te doen toekomen, wordt vastgesteld bij artikel 7 van het besluit van de Regent van 23 augustus 1948 tot regeling van de rechtspleging voor de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State, dat bepaalt : « Een afschrift van de memorie van antwoord wordt aan de verzoekende partij overgemaakt door de griffier, die haar tevens van de neerlegging van het dossier ter griffie in kennis stelt. De verzoekende partij beschikt over zestig dagen om aan de griffie een memorie van wederantwoord te laten geworden. Een afschrift ervan wordt door de griffier aan de verwerende partij
adverse ». overgemaakt ».
L'article 8 du même arrêté dispose : Artikel 8 van hetzelfde besluit bepaalt :
« Si la partie adverse s'abstient d'envoyer un mémoire en réponse dans « Zo de verwerende partij verzuimt, binnen de bepaalde termijn een
le délai, la partie requérante en est avisée par le greffe et peut memorie van antwoord te laten geworden, wordt de verzoekende partij
remplacer le mémoire en réplique par un mémoire ampliatif de la hiervan door de griffier in kennis gesteld en mag zij de memorie van
requête ». wederantwoord door een toelichtende memorie vervangen ».
B.3. La disposition en cause a été insérée dans les lois coordonnées B.3. De in het geding zijnde bepaling is bij artikel 1 van de wet van
sur le Conseil d'Etat par l'article 1er de la loi du 17 octobre 1990. 17 oktober 1990 ingevoegd in de gecoördineerde wetten op de Raad van
Elle fait partie d'une série de mesures par lesquelles le législateur State. Zij maakt deel uit van een reeks maatregelen waarmee de
entendait réduire la durée de la procédure devant la section du wetgever beoogde de duur van de rechtspleging voor de afdeling
contentieux administratif du Conseil d'Etat et en résorber l'arriéré bestuursrechtspraak van de Raad van State te beperken en de ontstane
(Doc. parl., Sénat, 1989-1990, n° 984-1, p. 1, et n° 984-2, p. 2, et achterstand weg te werken (Parl. St., Senaat, 1989-1990, nr. 984-1, p.
Ann., Sénat, 12 juillet 1990, pp. 2640 et s.). 1, en nr. 984-2, p. 2, en Hand., Senaat, 12 juli 1990, pp. 2640 en
Les travaux préparatoires de cette disposition précisaient que « volgende). De parlementaire voorbereiding omtrent die bepaling preciseerde dat «
l'intention [...] est de remédier à la longueur voulue ou non par les het [...] de bedoeling [is] te verhelpen aan de al dan niet door
parties en cause dans les recours introduits devant le Conseil d'Etat. sommige gedingvoerende partijen gewilde langdurigheid van de
Le non-respect des délais pour l'envoi des mémoires sera assimilé, procedures die voor de Raad van State worden aangespannen. Het niet
d'office, à l'absence de justification de l'intérêt requis à l'article respecteren van de termijnen voor het toesturen van de memories zal
van rechtswege geacht worden gelijk te staan met het niet meer doen
19 » (Doc. parl., Sénat, 1989-1990, n° 984-1, p. 3). blijken van het in artikel 19 vereiste belang » (Parl. St., Senaat,
1989-1990, nr. 984-1, p. 3).
En outre, il ressort des travaux préparatoires que le législateur Uit de parlementaire voorbereiding blijkt bovendien dat de wetgever de
avait l'intention d'attacher des conséquences sévères au non-respect bedoeling had strenge gevolgen te verbinden aan het niet respecteren
des délais et qu'il entendait que le Conseil d'Etat, dans les van de termijnen en dat hij ervan uitging dat de Raad van State, bij
notifications du greffier, rappelle à la partie requérante les effets de kennisgevingen van de griffier, de verzoekende partij zou
légaux de son absence de réponse ou de la tardiveté de celle-ci herinneren aan de wettelijke gevolgen van de afwezigheid of de
(ibid., pp. 4 et 43). B.4.1. Ainsi que le relève le Conseil des ministres, les différences de traitement évoquées dans la question préjudicielle ne trouvent pas leur origine dans la disposition en cause, qui se limite à préciser la conséquence attachée à la non-transmission par la partie requérante, dans le délai qui lui est imparti, d'un mémoire en réplique ou d'un mémoire ampliatif. Ces différences de traitement découlent en réalité de ce que le délai octroyé à la partie requérante pour faire parvenir au greffe son mémoire en réplique commence à courir le lendemain du jour où elle reçoit notification du mémoire en réponse de la partie adverse, en laattijdigheid van antwoord (ibid., pp. 4 en 43). B.4.1. Zoals de Ministerraad opmerkt, vinden de in de prejudiciële vraag vermelde verschillen in behandeling niet hun oorsprong in de in het geding zijnde bepaling, die zich ertoe beperkt te preciseren welk gevolg is verbonden aan het niet toesturen van een memorie van wederantwoord of van een aanvullende memorie door de verzoekende partij binnen de termijn waarover zij beschikt. Die verschillen in behandeling vloeien in werkelijkheid voort uit het feit dat de aan de verzoekende partij toegekende termijn om haar memorie van wederantwoord aan de griffie te doen toekomen, loopt vanaf de dag die volgt op de dag waarop zij kennisgeving krijgt van de memorie van antwoord van de tegenpartij, krachtens artikel 7 van het
vertu de l'article 7 de l'arrêté du Régent du 23 août 1948 précité, voormelde besluit van de Regent van 23 augustus 1948, terwijl die
alors que cette disposition ne prévoit pas l'éventualité du dépôt d'un bepaling niet voorziet in de mogelijkheid dat een memorie wordt
mémoire par une partie intervenante demandant le rejet de la requête neergelegd door een tussenkomende partij die na de kennisgeving van de
postérieurement à la notification du mémoire en réponse de la partie memorie van antwoord van de tegenpartij de verwerping van het
adverse. En vertu de l'article 159 de la Constitution, il appartient verzoekschrift vordert. Krachtens artikel 159 van de Grondwet staat
het aan de Raad van State de grondwettigheid van het voormelde artikel
au Conseil d'Etat d'apprécier la constitutionnalité de l'article 7 7 te beoordelen dat, in voorkomend geval, in dat bijzondere geval
précité, appliqué, le cas échéant, dans cette hypothèse particulière. wordt toegepast.
B.4.2. Il revient également au Conseil d'Etat d'examiner si, en B.4.2. Het komt eveneens de Raad van State toe te onderzoeken of de
l'espèce, la procédure qui a été suivie est conforme aux exigences du procedure die werd gevolgd, te dezen in overeenstemming is met de
procès équitable. A cet égard, le Conseil d'Etat juge que vereisten van een eerlijk proces. In dat verband oordeelt de Raad van
l'intervention tardive, si elle peut être admise pour autant qu'elle State dat de niet-tijdige tussenkomst, hoewel zij krachtens artikel
ne retarde la procédure « en aucune manière » en vertu de l'article 21bis, § 1, vijfde lid, van de gecoördineerde wetten op de Raad van
21bis, § 1er, alinéa 5, des lois coordonnées sur le Conseil d'Etat, « State kan worden aanvaard voor zover zij de procedure « op generlei
ne peut pas non plus porter atteinte [aux droits] de la défense » wijze vertraagt », « evenmin [de rechten] van verdediging [mag]
(C.E., arrêt Coomans, 17 novembre 2008, n° 187.998). Il revient au aantasten » (RvSt, arrest Coomans, 17 november 2008, nr. 187.998). Het
Conseil d'Etat d'examiner si, en l'espèce, l'impossibilité pour la komt de Raad van State toe te onderzoeken of de onmogelijkheid voor de
verzoekende partij om in haar memorie van wederantwoord te antwoorden
partie requérante de répondre aux arguments de la partie intervenante op de argumenten van de tussenkomende partij, de rechten van de
dans son mémoire en réplique porte atteinte ou non aux droits de la défense. verdediging te dezen al dan niet aantast.
Par ces motifs, Om die redenen,
la Cour het Hof
dit pour droit : zegt voor recht :
L'article 21, alinéa 2, des lois sur le Conseil d'Etat, coordonnées le Artikel 21, tweede lid, van de wetten op de Raad van State,
12 janvier 1973, ne viole pas les articles 10 et 11 de la gecoördineerd op 12 januari 1973, schendt de artikelen 10 en 11 van de
Constitution. Grondwet niet.
Ainsi prononcé en langue française et en langue néerlandaise, Aldus uitgesproken in het Frans en het Nederlands, overeenkomstig
conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur artikel 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het
la Cour constitutionnelle, à l'audience publique du 21 novembre 2013. Grondwettelijk Hof, op de openbare terechtzitting van 21 november 2013.
Le greffier, De griffier,
P.-Y. Dutilleux P.-Y. Dutilleux
Le président, De voorzitter,
J. Spreutels J. Spreutels
^