Etaamb.openjustice.be
Vue multilingue de Arrêt du --
← Retour vers "Extrait de l'arrêt n° 2/2009 du 15 janvier 2009 Numéros du rôle : 4277 et 4278 En cause : les recours en annulation de l'ordonnance de la Région de Bruxelles-Capitale du 1 er mars 2007 relative à la protection de l'environnement c La Cour constitutionnelle, composée des présidents M. Melchior et M. Bossuyt, et des juges P. Ma(...)"
Extrait de l'arrêt n° 2/2009 du 15 janvier 2009 Numéros du rôle : 4277 et 4278 En cause : les recours en annulation de l'ordonnance de la Région de Bruxelles-Capitale du 1 er mars 2007 relative à la protection de l'environnement c La Cour constitutionnelle, composée des présidents M. Melchior et M. Bossuyt, et des juges P. Ma(...) Uittreksel uit arrest nr. 2/2009 van 15 januari 2009 Rolnummers 4277 en 4278 In zake : de beroepen tot vernietiging van de ordonnantie van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest van 1 maart 2007 betreffende de bescherming van het leefmilieu t Het Grondwettelijk Hof, samengesteld uit de voorzitters M. Melchior en M. Bossuyt, en de rechter(...)
COUR CONSTITUTIONNELLE GRONDWETTELIJK HOF
Extrait de l'arrêt n° 2/2009 du 15 janvier 2009 Uittreksel uit arrest nr. 2/2009 van 15 januari 2009
Numéros du rôle : 4277 et 4278 Rolnummers 4277 en 4278
En cause : les recours en annulation de l'ordonnance de la Région de In zake : de beroepen tot vernietiging van de ordonnantie van het
Bruxelles-Capitale du 1er mars 2007 relative à la protection de Brusselse Hoofdstedelijke Gewest van 1 maart 2007 betreffende de
l'environnement contre les éventuels effets nocifs et nuisances bescherming van het leefmilieu tegen de eventuele schadelijke effecten
provoqués par les radiations non ionisantes, introduits par la SA « en hinder van niet-ioniserende stralingen, ingesteld door de nv «
Belgacom Mobile » et autres, et par le Conseil des ministres. Belgacom Mobile » en anderen, en door de Ministerraad.
La Cour constitutionnelle, Het Grondwettelijk Hof,
composée des présidents M. Melchior et M. Bossuyt, et des juges P. samengesteld uit de voorzitters M. Melchior en M. Bossuyt, en de
Martens, R. Henneuse, E. De Groot, L. Lavrysen, A. Alen, J.-P. Snappe, rechters P. Martens, R. Henneuse, E. De Groot, L. Lavrysen, A. Alen,
J.-P. Moerman, E. Derycke, J. Spreutels et T. Merckx-Van Goey, J.-P. Snappe, J.-P. Moerman, E. Derycke, J. Spreutels en T. Merckx-Van
assistée du greffier P.-Y. Dutilleux, présidée par le président M. Goey, bijgestaan door de griffier P.-Y. Dutilleux, onder
Melchior, voorzitterschap van voorzitter M. Melchior,
après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant : wijst na beraad het volgende arrest :
I. Objet des recours et procédure I. Onderwerp van de beroepen en rechtspleging
1. Par requête adressée à la Cour par lettre recommandée à la poste le
23 août 2007 et parvenue au greffe le 24 août 2007, un recours en 1. Bij verzoekschrift dat aan het Hof is toegezonden bij op 23
annulation de l'ordonnance de la Région de Bruxelles-Capitale du 1er
mars 2007 relative à la protection de l'environnement contre les augustus 2007 ter post aangetekende brief en ter griffie is ingekomen
op 24 augustus 2007, is beroep tot vernietiging ingesteld van de
éventuels effets nocifs et nuisances provoqués par les radiations non ordonnantie van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest van 1 maart 2007
betreffende de bescherming van het leefmilieu tegen de eventuele
schadelijke effecten en hinder van niet-ioniserende stralingen
ionisantes (publiée au Moniteur belge du 14 mars 2007) a été introduit (bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad van 14 maart 2007), door de
par la SA « Belgacom Mobile », dont le siège social est établi à 1210 nv « Belgacom Mobile », met maatschappelijke zetel te 1210 Brussel,
Bruxelles, rue du Progrès 55, la SA « Mobistar », dont le siège social Vooruitgangstraat 55, de nv « Mobistar », met maatschappelijke zetel
est établi à 1140 Bruxelles, rue Colonel Bourg 149, et la SA « Base », te 1140 Brussel, Kolonel Bourgstraat 149, en de nv « Base », met
dont le siège social est établi à 1200 Bruxelles, rue Neerveld 105. maatschappelijke zetel te 1200 Brussel, Neerveldstraat 105.
2. Par requête adressée à la Cour par lettre recommandée à la poste le 2. Bij verzoekschrift dat aan het Hof is toegezonden bij op 24
24 août 2007 et parvenue au greffe le 27 août 2007, un recours en augustus 2007 ter post aangetekende brief en ter griffie is ingekomen
annulation de la même ordonnance de la Région de Bruxelles-Capitale, op 27 augustus 2007, is beroep tot vernietiging ingesteld van dezelfde
ordonnantie van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest, inzonderheid van
en particulier de ses articles 1er, 2, 3, 6, 7, 9 et 10, a été de artikelen 1, 2, 3, 6, 7, 9 en 10 ervan, door de Ministerraad.
introduit par le Conseil des ministres.
Ces affaires, inscrites sous les numéros 4277 et 4278 du rôle de la Die zaken, ingeschreven onder de nummers 4277 en 4278 van de rol van
Cour, ont été jointes. het Hof, werden samengevoegd.
(...) (...)
II. En droit II. In rechte
(...) (...)
B.1. Les parties requérantes demandent l'annulation de l'ordonnance de B.1. De verzoekende partijen vorderen de vernietiging van de
la Région de Bruxelles-Capitale du 1er mars 2007 relative à la ordonnantie van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest van 1 maart 2007
protection de l'environnement contre les éventuels effets nocifs et betreffende de bescherming van het leefmilieu tegen de eventuele
nuisances provoqués par les radiations non ionisantes; le Conseil des schadelijke effecten en hinder van niet-ioniserende stralingen; de
ministres précise que son recours porte, en particulier, sur les Ministerraad preciseert dat zijn beroep in het bijzonder betrekking
articles 1er, 2 et 3, 6 et 7, 9 et 10 de l'ordonnance. heeft op de artikelen 1, 2, 3, 6, 7, 9 en 10 van de ordonnantie.
L'article 1er précise que l'ordonnance règle une matière régionale. Artikel 1 preciseert dat de ordonnantie een gewestelijke aangelegenheid regelt.
L'article 2 dispose : Artikel 2 bepaalt :
« Pour l'application de la présente ordonnance et de ses arrêtés « Voor de toepassing van deze ordonnantie en haar uitvoeringsbesluiten
d'exécution, on entend par ' radiations non ionisantes ', les wordt verstaan onder niet-ioniserende stralingen : de
rayonnements électromagnétiques dont la fréquence est comprise entre 0,1 MHz et 300 GHz. elektromagnetische stralingen met een frequentie tussen 0,1 MHz en 300 GHz.
La présente ordonnance n'est pas applicable aux radiations non Deze ordonnantie is niet van toepassing op niet-ioniserende stralingen
ionisantes d'origine naturelle, ni à celles émises par les van natuurlijke oorsprong en evenmin op niet-ioniserende stralingen
appareillages utilisés par des particuliers tels que, notamment, les afkomstig van toestellen die gebruikt worden door particulieren, zoals
GSM, les réseaux WiFi locaux des particuliers, les systèmes de GSM-toestellen, lokale WiFi-netwerken van particulieren,
téléphonie de type DECT. telefoniesystemen van het type DECT.
Sont également exclues du champ d'application de l'ordonnance les Vallen eveneens buiten het toepassingsgebied van de ordonnantie, de
radiations non pulsées qui sont émises en vue de transmettre des programmes niet-pulserende stralingen die worden gebruikt voor het uitzenden
- de radiodiffusion aux fréquences comprises entre 87,5 et 108,0 kHz, - van radioprogramma's met frequenties tussen 87,5 en 108,0 kHz,
entre 153 et 261 kHz et entre 531 et 1602 kHz; tussen 153 en 261 kHz en tussen 531 en 1602 kHz;
- ou de télévision aux fréquences comprises entre 174 et 223 MHz et - van televisieprogramma's met frequenties tussen 174 en 223 MHz en
entre 470 et 830 MHz ». tussen 470 en 830 MHz ».
L'article 3 dispose : Artikel 3 bepaalt :
« Le gouvernement fixe les normes générales de qualité auxquelles tout « De regering stelt de algemene kwaliteitsnormen vast waaraan elk
milieu doit répondre afin d'assurer la protection de l'environnement milieu moet voldoen met het oog op de bescherming van het leefmilieu
contre les éventuels effets nocifs et nuisances provoqués par les tegen eventuele schadelijke effecten en de hinder van niet-ioniserende
radiations non ionisantes. stralingen.
Dans toutes les zones accessibles au public, la densité de puissance In alle voor de bevolking toegankelijke gebieden mag de
du rayonnement des radiations non ionisantes ne peut dépasser, à aucun vermogensdichtheid van de straling van de niet-ioniserende stralingen
moment, la norme de 0,024 W/m2 (soit, à titre indicatif, 3 V/m) pour nooit hoger zijn dan de norm van 0,024 W/m2 (ter indicatie 3 V/m) bij
une fréquence de 900 MHz, ceci pour les radiations non ionisantes dont een referentiefrequentie van 900 MHz voor de niet-ioniserende
les fréquences sont comprises entre 400 MHz et 2 GHz. stralingen waarvan de frequenties tussen 400 MHz en 2 GHz liggen.
La densité de puissance des radiations non ionisantes ne peut donc De vermogensdichtheid van de niet-ioniserende stralingen mag bijgevolg
dépasser, à aucun moment, la valeur maximale de nooit hoger zijn dan de maximumwaarde van :
- 0,01 W/m2 pour les fréquences comprises entre 0,1 MHz et 400 MHz; - 0,01 W/m2 voor de frequenties tussen 0,1 MHz en 400 MHz;
- f/40.000, exprimée en W/m2 entre 400 MHz et 2 GHz (où f est la - f/40.000, uitgedrukt in W/m2 tussen 400 MHz en 2 GHz (waarbij f
fréquence exprimée en MHz); staat voor de frequentie uitgedrukt in MHz);
- 0,05 W/m2 pour les fréquences comprises entre 2 GHz et 300 GHz. - 0,05 W/m2 voor de frequenties tussen 2 GHz en 300 GHz.
Pour les champs composés, la densité de puissance doit être limitée de Voor de samengestelde velden, moet de vermogensdichtheid zo worden
sorte que beperkt dat :
300 GHz 300 GHz
sigma Si/Sii <= 1 sigma Si/Sii <= 1
0,1 MHz 0,1 MHz
Où S, est la densité de puissance du champ électrique à une fréquence Waarbij S, de vermogensdichtheid is van het elektrisch veld met een
i comprise entre 0,1 MHz et 300 GHz et où Sii est valeur de la densité frequentie i tussen 0,1 MHz en 300 GHz en waarbij Sii de maximale
de puissance maximale exprimée en W/m2 et telle que définie dans le 3e vermogensdichtheid is in W/m2 en zoals hierboven gedefinieerd ».
alinéa du présent article ».
L'article 4 impose une double obligation d'information aux exploitants Artikel 4 legt een dubbele informatieplicht op aan de exploitanten van
d'installations susceptibles de produire ou de transmettre des toestellen of inrichtingen die niet-ioniserende stralingen kunnen
radiations non ionisantes, et en précise l'étendue. opwekken of doorzenden, en preciseert de draagwijdte ervan.
L'article 5 dispose : Artikel 5 bepaalt :
« Le gouvernement fixe, dans le cadre de ses compétences, les « De regering stelt, in het kader van haar bevoegdheden, de
conditions d'exploitation des installations susceptibles de produire, exploitatievoorwaarden vast voor de inrichtingen die niet-ioniserende
de transmettre ou de recevoir des radiations non ionisantes. stralingen kunnen opwekken, doorzenden of ontvangen.
Les conditions visées par le présent article fixent, notamment, pour De in dit artikel bedoelde voorwaarden stellen onder meer het aantal
chaque périmètre, le nombre et l'intensité des sources de radiations en de intensiteit van de niet-ioniserende stralingsbronnen vast voor
non ionisantes en tenant compte des caractéristiques du périmètre ». elke perimeter, rekening houdend met de kenmerken van die perimeter ».
L'article 6 confie au ministre régional compétent en matière Bij artikel 6 wordt aan de gewestminister die bevoegd is voor
d'environnement la mission d'harmoniser la réglementation régionale en leefmilieu, de opdracht toevertrouwd de gewestelijke regelgeving op
la matière. dat gebied te harmoniseren.
Le Gouvernement régional est habilité à définir les normes ou De Gewestregering wordt gemachtigd om de algemene minimumnormen of
conditions générales minimales auxquelles doivent satisfaire les -voorwaarden te bepalen waaraan moet worden voldaan door personen,
personnes, laboratoires et organismes susceptibles d'intervenir à laboratoria en instellingen die uit wetenschappelijk oogpunt kunnen
titre scientifique dans la matière que règle l'ordonnance (article 7) optreden in de aangelegenheid die door de ordonnantie wordt geregeld
et à mettre à jour et rendre public un cadastre des émetteurs (article (artikel 7), en om een kadaster van de zendinstallaties te updaten en
8). openbaar te maken (artikel 8).
L'article 9 érige en infraction pénale le non-respect de l'ordonnance Artikel 9 stelt de niet-naleving van de ordonnantie en van de
et de ses arrêtés d'exécution et détermine les peines applicables; uitvoeringsbesluiten strafbaar en bepaalt de toepasselijke straffen;
l'article 10 traite pour sa part des sanctions administratives. artikel 10 handelt zijnerzijds over de administratieve sancties.
Enfin, les articles 11, 12 et 13 portent diverses dispositions en De artikelen 11, 12 en 13, ten slotte, bevatten verschillende
matière d'abrogation, de codification et d'entrée en vigueur. bepalingen inzake opheffing, codificatie en inwerkingtreding.
B.2. Considérés globalement, les recours soulèvent tout d'abord B.2. In hun geheel beschouwd voeren de beroepen in de eerste plaats
plusieurs moyens pris de la violation des règles répartitrices de verschillende middelen aan die zijn afgeleid uit de schending van de
compétence; ensuite, en trois de leurs moyens, les requérantes dans bevoegdheidverdelende regels; vervolgens beroepen de verzoekende
l'affaire n° 4277 invoquent la violation des articles 10 et 11 de la partijen in de zaak nr. 4277 zich, in drie van hun middelen, op de
Constitution, lus seuls ou en combinaison avec des dispositions de schending van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, al dan niet in
samenhang gelezen met bepalingen van intern of Europees recht, of met
droit interne ou de droit européen, ou avec des principes juridiques; rechtsbeginselen; ten slotte bekritiseren de verzoekende partijen in
enfin, les requérantes dans l'affaire n° 4277 critiquent l'ordonnance de zaak nr. 4277 de ordonnantie in het licht van de vrijheid van
au regard de la liberté de commerce et d'industrie. handel en nijverheid.
Quant au premier moyen dans l'affaire n° 4277 et au moyen unique dans Ten aanzien van het eerste middel in de zaak nr. 4277 en het enige
l'affaire n° 4278 middel in de zaak nr. 4278
B.3. Le premier moyen dans l'affaire n° 4277 est pris de la violation B.3. Het eerste middel in de zaak nr. 4277 is afgeleid uit de
des articles 35, 39, 128, 134 et 143 de la Constitution, des articles schending van de artikelen 35, 39, 128, 134 en 143 van de Grondwet,
5, § 1er, I, et 6, § 1er, II, alinéa 1er, 1°, de la loi spéciale du 8 van de artikelen 5, § 1, I, en 6, § 1, II, eerste lid, 1°, van de
août 1980 de réformes institutionnelles et du principe de bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen en
proportionnalité. Le moyen unique dans l'affaire n° 4278 est pris de van het evenredigheidsbeginsel. Het enige middel in de zaak nr. 4278
la violation des compétences fédérales en matière de santé publique et is afgeleid uit de schending van de federale bevoegdheden inzake
des compétences régionales en matière de protection de volksgezondheid en van de gewestelijke bevoegdheden inzake bescherming
l'environnement, établies par la Constitution et la loi spéciale du 8 van het leefmilieu, zoals vastgesteld bij de Grondwet en de bijzondere
août 1980 de réformes institutionnelles, notamment son article 6, § 1er, wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, meer bepaald
II, alinéa 1er, 1°, précité. La violation du principe de het voormelde artikel 6, § 1, II, eerste lid, 1°, ervan. De schending
proportionnalité est également soulevée. van het evenredigheidsbeginsel wordt eveneens aangevoerd.
Selon les parties requérantes, l'ordonnance attaquée n'aurait pas pour Volgens de verzoekende partijen zou de bestreden ordonnantie niet tot
objet de protéger l'environnement mais aurait, en réalité, pour doel hebben het leefmilieu te beschermen, maar in werkelijkheid ertoe
objectif de lutter contre l'exposition humaine aux radiations non strekken de blootstelling van de mens aan de niet-ioniserende
ionisantes et viserait la protection de la population contre stralingen tegen te gaan, en de bevolking daartegen te beschermen. De
celles-ci. La protection de la santé de l'homme - la santé publique - bescherming van de gezondheid van de mens - de volksgezondheid - zou
ne serait pas comprise dans les compétences des régions en matière de niet behoren tot de bevoegdheden van de gewesten inzake de bescherming
protection de l'environnement, mais relèverait, à l'exception des van het leefmilieu, maar, met uitzondering van de aan de
compétences attribuées aux communautés, de la compétence fédérale; gemeenschappen toegewezen bevoegdheden, tot de federale bevoegdheid;
l'ordonnance attaquée empiéterait dès lors sur la compétence de l'Etat de bestreden ordonnantie zou bijgevolg inbreuk maken op de bevoegdheid
fédéral et interférerait dans le champ d'application de l'arrêté royal van de federale Staat en zou interfereren met het toepassingsgebied
du 10 août 2005 fixant la norme pour les antennes émettant des ondes van het koninklijk besluit van 10 augustus 2005 houdende de normering
électromagnétiques entre 10 MHz et 10 GHz (Moniteur belge , 22 van zendmasten voor elektromagnetische golven tussen 10 MHz en 10 GHz
septembre 2005). (Belgisch Staatsblad., 22 september 2005).
In ondergeschikte orde menen de verzoekende partijen dat de
A titre subsidiaire, les parties requérantes estiment qu'en fixant une ordonnantie, door een immissienorm vast te stellen die even streng is
norme d'immission aussi stricte que celle visée en son article 3 - qui als die van artikel 3 - die vijftigmaal strenger is dan de federale
est cinquante fois plus stricte que la norme fédérale figurant dans
l'arrêté royal précité -, l'ordonnance porterait atteinte au principe norm vervat in het voormelde koninklijk besluit -, afbreuk zou doen
de loyauté fédérale et rendrait impossible ou exagérément difficile aan het beginsel van federale loyauteit en het de federale Staat
l'exercice, par l'Etat fédéral, de sa compétence en matière de santé onmogelijk of uitermate moeilijk zou maken om zijn bevoegdheid inzake
publique sur le territoire de la Région de Bruxelles-Capitale. Les volksgezondheid uit te oefenen op het grondgebied van het Brusselse
parties requérantes soutiennent encore que, compte tenu des effets Hoofdstedelijke Gewest. De verzoekende partijen voeren verder nog aan
importants de l'ordonnance sur la protection de la santé publique et dat, rekening houdend met de aanzienlijke gevolgen van de ordonnantie
vu les liens étroits entre les compétences en cette matière et en voor de bescherming van de volksgezondheid en gezien het nauwe verband
matière d'environnement, relevant de législateurs différents, un tussen de bevoegdheden op dat gebied en de bevoegdheden inzake
leefmilieu - die tot verschillende wetgevers behoren -, een
accord de coopération aurait dû être conclu. samenwerkingsakkoord had moeten zijn gesloten.
B.4.1. L'article 6, § 1er, II, de la loi spéciale du 8 août 1980 B.4.1. Artikel 6, § 1, II, van de bijzondere wet van 8 augustus 1980
dispose : bepaalt :
« En ce qui concerne l'environnement et la politique de l'eau : « Wat het leefmilieu en het waterbeleid betreft :
1° La protection de l'environnement, notamment celle du sol, du 1° De bescherming van het leefmilieu, onder meer die van de bodem, de
sous-sol, de l'eau et de l'air contre la pollution et les agressions ondergrond, het water en de lucht tegen verontreiniging en aantasting,
ainsi que la lutte contre le bruit; alsmede de strijd tegen de geluidshinder;
2° La politique des déchets; 2° Het afvalstoffenbeleid;
3° La police des établissements dangereux, insalubres et incommodes 3° De politie van de gevaarlijke, ongezonde en hinderlijke bedrijven
sous réserve des mesures de police interne qui concernent la onder voorbehoud van de maatregelen van interne politie die betrekking
protection du travail; hebben op de arbeidsbescherming;
4° La protection et la distribution d'eau, en ce compris la 4° De waterproductie en watervoorziening, met inbegrip van de
réglementation technique relative à la qualité de l'eau potable, technische reglementering inzake de kwaliteit van het drinkwater, de
l'épuration des eaux usées et l'égouttage. zuivering van het afvalwater en de riolering.
L'autorité fédérale est toutefois compétente pour : De federale overheid is echter bevoegd voor :
1° L'établissement des normes de produits; 1° Het vaststellen van de produktnormen;
2° La protection contre les radiations ionisantes, en ce compris les 2° De bescherming tegen ioniserende stralingen, met inbegrip van het
déchets radioactifs; radioactief afval;
3° Le transit des déchets ». 3° De doorvoer van afvalstoffen ».
B.4.2. Le Constituant et le législateur spécial, dans la mesure où ils B.4.2. Voor zover zij er niet anders over hebben beschikt, hebben de
n'en disposent pas autrement, ont attribué aux communautés et aux Grondwetgever en de bijzondere wetgever aan de gemeenschappen en de
régions toute la compétence d'édicter les règles propres aux matières gewesten de volledige bevoegdheid toegekend tot het uitvaardigen van
qui leur ont été transférées. regels die eigen zijn aan de hun toegewezen aangelegenheden.
En vertu de l'article 6, § 1er, II, précité, les régions sont Op grond van het voormelde artikel 6, § 1, II, zijn de gewesten
compétentes pour prévenir et combattre les différentes formes de bevoegd voor de voorkoming en bestrijding van de verschillende vormen
pollution de l'environnement; le législateur régional trouve dans le van milieuverontreiniging; de gewestwetgever vindt in het 1° van die
1° de cette disposition la compétence générale lui permettant de bepaling de algemene bevoegdheid die hem in staat stelt hetgeen
régler ce qui concerne la protection de l'environnement, notamment betrekking heeft op de bescherming van het leefmilieu, te regelen,
celle du sol, du sous-sol, de l'eau et de l'air contre la pollution et onder meer die van de bodem, de ondergrond, het water en de lucht
les agressions portées à l'environnement. tegen verontreiniging en aantasting van het leefmilieu.
Cette compétence implique celle de prendre des mesures en vue de Die bevoegdheid omvat de bevoegdheid om maatregelen te treffen ter
prévenir et de limiter les risques liés aux radiations non ionisantes, voorkoming en beperking van de risico's verbonden aan niet-ioniserende
en ce compris la limitation de l'exposition de l'homme au risque de stralingen, met inbegrip van de beperking van de blootstelling van de
ces radiations qui se répandent dans l'environnement. La circonstance mens aan het risico van dergelijke stralingen die zich doorheen zijn
que ces mesures contribuent à la protection de la santé publique ne leefmilieu verspreiden. De omstandigheid dat zulke maatregelen
fait pas obstacle à la compétence régionale. En effet, la politique bijdragen tot de bescherming van de volksgezondheid, doet geen afbreuk
environnementale vise à protéger les divers éléments de aan de gewestelijke bevoegdheid. Het leefmilieubeleid strekt er immers
l'environnement de l'homme, en premier lieu afin de préserver ainsi sa toe de diverse onderdelen van het leefmilieu van de mens te
santé. beschermen, in eerste instantie om aldus zijn gezondheid te vrijwaren.
B.5.1. Sous réserve des exceptions qu'il détermine, l'article 5, § 1er, B.5.1. Onder voorbehoud van de uitzonderingen die het bepaalt, wijst
I, de la loi spéciale précitée attribue aux communautés la compétence artikel 5, § 1, I, van de voormelde bijzondere wet de bevoegdheid
en matière de politique de santé. inzake het gezondheidsbeleid toe aan de gemeenschappen.
B.5.2. Sous réserve des compétences ainsi attribuées aux communautés, B.5.2. Onder voorbehoud van de aldus aan de gemeenschappen toegewezen
dont certaines ressortissent directement ou indirectement au domaine bevoegdheden, waarvan sommige rechtstreeks of onrechtstreeks tot het
de la santé publique, la protection de la santé publique n'a pour le gebied van de volksgezondheid behoren, werd de bescherming van de
surplus pas été soustraite à la compétence du législateur fédéral, et volksgezondheid voor het overige niet onttrokken aan de bevoegdheid
celui-ci peut, sur la base de sa compétence résiduelle en la matière, van de federale wetgever, en vermag hij op grond van zijn residuaire
adopter des mesures dans les matières pour lesquelles les régions et bevoegdheid ter zake maatregelen te treffen in de aangelegenheden
les communautés ne sont pas compétentes. waarvoor de gewesten en de gemeenschappen niet bevoegd zijn.
B.5.3. La loi du 12 juillet 1985 relative à la protection de l'homme B.5.3. De wet van 12 juli 1985 betreffende de bescherming van de mens
et de l'environnement contre les effets nocifs et les nuisances en van het leefmilieu tegen de schadelijke effecten en de hinder van
provoqués par les radiations non ionisantes, les infrasons et les
ultrasons énonce en son article 2, tel qu'il a été modifié par niet-ioniserende stralingen, infrasonen en ultrasonen, bepaalt in
l'article 9 de la loi du 27 mars 2006, que « sans préjudice des artikel 2, zoals gewijzigd bij artikel 9 van de wet van 27 maart 2006,
compétences définies par la loi spéciale du 8 août 1980 de réformes dat « onverminderd de bevoegdheden bepaald in de bijzondere wet van 8
institutionnelles, le Roi peut, par arrêté délibéré en Conseil des augustus 1980 tot hervorming der instellingen, [...] de Koning bij een
ministres, sur proposition du Ministre ayant l'environnement dans ses in Ministerraad overlegd besluit, op voorstel van de Minister bevoegd
compétences, après consultation des Gouvernements de région, voor leefmilieu, na raadpleging van de Gewestregeringen, de algemene
déterminer les normes générales qui définissent les objectifs de normen [kan] vaststellen voor de kwaliteitsobjectieven waaraan elk
qualité auxquels tout milieu doit répondre afin d'assurer la milieu moet voldoen met het oog op de bescherming van de mens en van
protection de la population et de l'environnement contre les effets het leefmilieu tegen de schadelijke effecten en de hinder van
nocifs et les nuisances provoqués par les radiations non ionisantes, les infrasons et les ultrasons ». niet-ioniserende stralingen, infrasonen en ultrasonen ».
L'article 3 de cette même loi, modifié par l'article 21, § 4, de la Artikel 3 van diezelfde wet, gewijzigd bij artikel 21, § 4, van de wet
loi du 21 décembre 1998, dispose qu'aux fins de protéger l'homme et van 21 december 1998, bepaalt dat de Koning ter bescherming van de
l'environnement, le Roi peut également imposer des conditions « à la mens en het leefmilieu eveneens voorwaarden kan opleggen aan « het
production, la fabrication, la détention, le transport, l'entretien et produceren, het vervaardigen, het onder zich houden, het vervoer, het
l'emploi à des fins commerciales, industrielles, scientifiques, onderhoud en het gebruik van commercieel, industrieel,
médicales ou autres d'appareils ou d'installations susceptibles de wetenschappelijk, medisch of ander karakter van toestellen of
produire, de transmettre ou de recevoir des radiations non ionisantes, inrichtingen die niet-ioniserende stralingen, infrasonen of ultrasonen
des infrasons ou des ultrasons ». Le Roi peut désormais prendre toutes kunnen opwekken, doorzenden of ontvangen ». Voortaan kan de Koning
les mesures appropriées et, plus précisément, imposer des conditions alle gepaste maatregelen treffen, en meer bepaald voorwaarden opleggen
en matière de production et de transmission de radiations non aan het opwekken en het doorzenden van niet-ioniserende stralingen,
ionisantes, d'infrasons ou d'ultrasons. infrasonen of ultrasonen.
L'article 4 de la loi énonce que selon la nature et la source des Artikel 4 van de wet bepaalt dat naar gelang van de aard en de bron
radiations non ionisantes, des infrasons ou des ultrasons ainsi que le van de niet-ioniserende stralingen, infrasonen of ultrasonen, alsook
milieu où ceux-ci sont produits, transmis ou reçus, les arrêtés royaux naar gelang van het milieu waarin die worden opgewekt, doorgezonden of
ontvangen, de koninklijke besluiten genomen ter uitvoering van de
pris en exécution des articles 2 et 3 de la loi sont proposés artikelen 2 en 3 van de wet, gezamenlijk worden voorgedragen door de
conjointement « par les Ministres nationaux compétents en la matière desbevoegde nationale ministers. Over bedoelde koninklijke besluiten
». Lesdits arrêtés royaux sont, préalablement, soumis à l'avis du Conseil supérieur de l'hygiène publique. wordt vooraf het advies van de Hoge Gezondheidsraad ingewonnen.
B.5.4. Lors de l'adoption de la loi du 12 juillet 1985, le législateur B.5.4. Toen de wet van 12 juli 1985 werd aangenomen, was de nationale
national était incontestablement compétent pour conférer cette wetgever ongetwijfeld bevoegd om dergelijke machtiging aan de Koning
habilitation au Roi, dès lors que sur la base de l'article 6, § 1er, te verlenen, nu de gewesten op grond van het oorspronkelijke artikel
II, 1°, originaire, de la loi spéciale du 8 août 1980, les régions 6, § 1, II, 1°, van de bijzondere wet van 8 augustus 1980 weliswaar
étaient certes compétentes pour la protection de l'environnement, mais bevoegd waren voor de bescherming van het leefmilieu, doch « met
« dans le respect des normes légales générales et sectorielles ». La eerbiediging van de wettelijke algemene en sectoriële normen ». De wet
loi du 12 juillet 1985 visait précisément à habiliter le Roi à adopter van 12 juli 1985 strekte er nu precies toe de Koning te machtigen
de telles normes et à fixer la procédure qu'Il devait respecter à cet zulke normen aan te nemen en de procedure te bepalen die Hij daarbij
égard. in acht diende te nemen.
La loi spéciale du 8 août 1988 a limité, à partir du 1er janvier 1989, Door de bijzondere wet van 8 augustus 1988 werd met ingang van 1
la compétence du législateur national pour fixer « des normes januari 1989 de bevoegdheid van de nationale wetgever ter zake beperkt
générales et sectorielles [...] lorsqu'il n'existe pas de normes tot het vaststellen van « algemene en sectoriële normen [...] wanneer
européennes ». Etant donné que des normes européennes faisaient encore er geen Europese normen bestaan ». Aangezien op het domein van de
défaut dans le domaine des radiations non ionisantes, le Roi pouvait niet-ioniserende stralingen vooralsnog Europese normen ontbraken, kon
continuer à utiliser l'habilitation conférée dans les dispositions de Koning de in voormelde bepalingen gegeven machtiging verder
précitées. aanwenden.
La loi spéciale du 16 juillet 1993 a donné à l'article 6, § 1er, II, Door de bijzondere wet van 16 juli 1993 kreeg artikel 6, § 1, II,
alinéa 1er, 1°, de la loi spéciale du 8 août 1980 la rédaction eerste lid, 1°, van de bijzondere wet van 8 augustus 1980, met ingang
actuelle, mentionnée en B.4.1, à partir du 30 juillet 1993. La van 30 juli 1993, de huidige in B.4.1 vermelde redactie. Daardoor
compétence du législateur fédéral pour encore fixer ces normes a de ce vervalt de bevoegdheid van de federale wetgever om nog dergelijke
fait disparu. normen vast te stellen.
En vertu de l'article 6, § 1er, II, dernier alinéa, 1°, de cette loi Op grond van artikel 6, § 1, II, laatste lid, 1°, van die bijzondere
spéciale, l'autorité fédérale demeure toutefois compétente pour fixer wet blijft de federale overheid evenwel bevoegd om dienaangaande
à cet égard des normes de produits, à condition d'y associer les productnormen vast te stellen, mits de gewestregeringen daarbij te
gouvernements régionaux (article 6, § 4, 1°, de cette même loi betrekken (artikel 6, § 4, 1°, van diezelfde bijzondere wet).
Productnormen zijn regels die op dwingende wijze bepalen aan welke
spéciale). Des normes de produits sont des règles qui déterminent de eisen een product moet voldoen, bij het op de markt brengen, onder
manière contraignante les conditions auxquelles un produit doit meer ter bescherming van het milieu. Zij bepalen met name welk niveau
satisfaire, lors de la mise sur le marché, entre autres en vue de la van verontreiniging of hinder niet mag worden overschreden in de
protection de l'environnement. Elles fixent notamment des limites en samenstelling of bij de emissies van een product, en kunnen
ce qui concerne les niveaux de polluants ou de nuisance à ne pas specificaties bevatten over de eigenschappen, de beproevingsmethoden,
dépasser dans la composition ou dans les émissions d'un produit et het verpakken, het merken en het etiketteren van producten.
peuvent contenir des spécifications quant aux propriétés, aux méthodes
d'essai, à l'emballage, au marquage et à l'étiquetage des produits.
B.5.5. Depuis le 30 juillet 1993, les articles 3, 4 et 5 de la loi du B.5.5. Met ingang van 30 juli 1993 moeten de artikelen 3, 4 en 5 van
12 juillet 1985 doivent donc, par application de l'article 83 de la de wet van 12 juli 1985 derhalve met toepassing van artikel 83 van de
loi spéciale du 8 août 1980, lequel est déclaré applicable à la Région bijzondere wet van 8 augustus 1980, dat van overeenkomstige toepassing
de Bruxelles-Capitale par l'article 38 de la loi spéciale du 12 is verklaard op het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest door artikel 38
janvier 1989 relative aux institutions bruxelloises, être compris en van de bijzondere wet van 12 januari 1989 met betrekking tot de
ce sens qu'ils n'habilitent plus le Roi et le ministre fédéral Brusselse instellingen, aldus worden begrepen dat zij niet langer de
compétent en matière d'environnement mais les gouvernements régionaux Koning en de federale minister bevoegd voor leefmilieu, maar de
pour adopter les mesures qui y sont visées en ce qu'elles ont pour but gewestregeringen machtigen de daarin bedoelde maatregelen te nemen in
de protéger l'environnement, en ce compris leurs effets sur la santé zoverre zij ertoe strekken het leefmilieu, met inbegrip van hun
de l'homme, sauf pour ce qui concerne l'habilitation donnée au Roi en effecten op de gezondheid van de mens, te beschermen, behoudens in
vue de fixer des normes de produits pour des installations zoverre die bepalingen de Koning machtigen productnormen vast te
susceptibles de produire, de transmettre ou de recevoir des radiations stellen voor toestellen die niet-ioniserende stralingen, infrasonen of
non ionisantes. ultrasonen kunnen opwekken, doorzenden of ontvangen.
B.6. Les parties requérantes estiment que l'ordonnance attaquée B.6. De verzoekende partijen zijn van mening dat de bestreden
interférerait, pour les motifs exposés en B.3, avec le champ ordonnantie, om de redenen uiteengezet in B.3, zou interfereren met
d'application des normes fédérales contenues dans l'arrêté royal du 10 het toepassingsgebied van de federale normen vervat in het koninklijk
août 2005 fixant la norme pour les antennes émettant des ondes besluit van 10 augustus 2005 houdende de normering van zendmasten voor
électromagnétiques entre 10 MHz et 10 GHz. elektromagnetische golven tussen 10 MHz en 10 GHz.
Etant donné que sur la base de sa compétence résiduelle, l'autorité Vermits de federale overheid op grond van haar residuaire bevoegdheid
fédérale n'est plus compétente pour fixer des normes d'exposition, il niet meer bevoegd is blootstellingsnormen vast te stellen, kan er geen
ne saurait y avoir d'atteinte à cette compétence. sprake zijn van een aantasting van die bevoegdheid.
B.7. L'ordonnance attaquée de la Région de Bruxelles-Capitale offre B.7. De bestreden ordonnantie van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest
une réponse au souci d'assurer la protection du droit à un biedt een antwoord op de bekommernis om de bescherming te waarborgen
environnement sain, visé à l'article 23 de la Constitution. van het recht op een gezond leefmilieu bedoeld in artikel 23 van de
Le choix du législateur régional de faire figurer à l'article 3 de Grondwet. De keuze van de gewestwetgever om in artikel 3 van de bestreden
l'ordonnance attaquée une norme d'immission sévère, par application du ordonnantie met toepassing van het voorzorgsbeginsel een strenge
principe de précaution, relève du pouvoir d'appréciation de ce immissienorm op te nemen, behoort tot de beoordelingsbevoegdheid van
législateur et ne saurait être rejeté à défaut de normes die wetgever en kan bij gebrek aan bindende internationale of Europese
internationales ou européennes contraignantes dans ce domaine. Au normen op dit gebied niet worden afgekeurd. De door de
demeurant, la norme fixée par le législateur ordonnanciel, comme ordonnantiegever bepaalde norm is overigens, zoals de Brusselse
l'indique le Gouvernement de la Région de Bruxelles-Capitale dans son Hoofdstedelijke Regering aangeeft in haar memorie, vergelijkbaar met
mémoire, est comparable aux normes appliquées à Paris, dans le de normen die in Parijs, het Groothertogdom Luxemburg en in
Grand-Duché de Luxembourg et en Suisse et est conforme à la norme qui Zwitserland worden gehanteerd en stemt overeen met de norm die werd
a été conseillée par le Conseil supérieur de la santé dans son avis du geadviseerd door de Hoge Gezondheidsraad in zijn advies van 10 oktober
10 octobre 2000 relatif au projet d'arrêté royal qui est devenu 2000 over het ontwerp van koninklijk besluit dat het koninklijk
l'arrêté royal du 29 avril 2001 ainsi que dans son avis du 22 mars besluit van 29 april 2001 is geworden en in zijn advies van 22 maart
2005 relatif au projet d'arrêté royal qui est devenu l'arrêté royal du 2005 over het ontwerp van koninklijk besluit dat het koninklijk
10 août 2005. besluit van 10 augustus 2005 is geworden.
B.8. L'absence d'un accord de coopération dans une matière pour B.8. Het ontbreken van een samenwerkingsakkoord in een aangelegenheid
laquelle, comme tel est le cas en l'espèce, le législateur spécial ne waarvoor, zoals dat te dezen het geval is, de bijzondere wetgever
prévoit pas d'obligation à cette fin n'est pas, en règle, constitutive daartoe niet in een verplichting voorziet, houdt in de regel geen
d'une violation des règles de compétence. schending in van de bevoegdheidsregels.
Il appartient toutefois aux autorités exerçant des compétences Het staat evenwel aan de overheden die complementaire bevoegdheden
complémentaires d'apprécier l'opportunité de faire usage de l'article uitoefenen om te beoordelen of het opportuun is om gebruik te maken
92bis de la loi spéciale du 8 août 1980 de réformes institutionnelles, van artikel 92bis van de bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot
qui dispose : hervorming der instellingen, dat bepaalt :
« L'Etat, les Communautés et les Régions peuvent conclure des accords « De Staat, de Gemeenschappen en de Gewesten kunnen
de coopération qui portent notamment sur la création et la gestion samenwerkingsakkoorden sluiten die onder meer betrekking hebben op de
gezamenlijke oprichting en het gezamenlijk beheer van
conjointe de services et institutions communes, sur l'exercice gemeenschappelijke diensten en instellingen, op het gezamenlijk
conjoint de compétences propres, ou sur le développement d'initiatives uitoefenen van eigen bevoegdheden, of op de gemeenschappelijke
en commun ». ontwikkeling van initiatieven ».
B.9. Le premier moyen dans l'affaire n° 4277 et le moyen unique dans B.9. Het eerste middel in de zaak nr. 4277 en het enige middel in de
l'affaire n° 4278 ne sont pas fondés. zaak nr. 4278 zijn niet gegrond.
Quant au deuxième moyen dans l'affaire n° 4277 pris de l'atteinte à la Ten aanzien van het tweede middel in de zaak nr. 4277, afgeleid uit de
compétence fédérale en matière de télécommunications aantasting van de federale bevoegdheid inzake telecommunicatie
B.10. Le deuxième moyen dans l'affaire n° 4277 est pris de la B.10. Het tweede middel in de zaak nr. 4277 is afgeleid uit de
violation des articles 35, 39, 128, 134 et 143 de la Constitution, des schending van de artikelen 35, 39, 128, 134 en 143 van de Grondwet,
articles 4, 6°, et 6, § 1er, II, alinéa 1er, 1°, de la loi spéciale du van de artikelen 4, 6°, en 6, § 1, II, eerste lid, 1°, van de
8 août 1980 et du principe de proportionnalité, lus seuls ou en bijzondere wet van 8 augustus 1980 en van het evenredigheidsbeginsel,
combinaison ou à la lumière de la directive 87/372/CEE du Conseil du al dan niet in samenhang gelezen of in het licht van de richtlijn
25 juin 1987 concernant les bandes de fréquence à réserver pour 87/372/EEG van de Raad van 25 juni 1987 inzake de voor een
gecoördineerde invoering van openbare paneuropese digitale cellulaire
l'introduction coordonnée de communications mobiles terrestres mobiele communicatie te land in de Gemeenschap beschikbaar te stellen
publiques cellulaires numériques paneuropéennes dans la Communauté, de frequentiebanden, de richtlijn 90/388/EEG van de Commissie van 28 juni
la directive 90/388/CEE de la Commission du 28 juin 1990 relative à la 1990 betreffende de mededinging op de markten voor
concurrence dans les marchés des services de télécommunication et de telecommunicatiediensten en de richtlijn 2002/21/EG van het Europees
la directive 2002/21/CE du Parlement et du Conseil du 7 mars 2002 Parlement en de Raad van 7 maart 2002 inzake een gemeenschappelijk
relative à un cadre réglementaire commun pour les réseaux et services regelgevingskader voor elektronische-communicatienetwerken en -diensten.
de communications électroniques. De verzoekende partijen zijn van mening dat de inrichtingen die door
Les parties requérantes considèrent que les équipements visés par de bestreden ordonnantie worden beoogd, zouden behoren tot de
l'ordonnance attaquée relèveraient des infrastructures de infrastructuur voor elektronische communicatie, waarvoor de federale
communications électroniques, pour lesquelles l'autorité fédérale est overheid bevoegd is overeenkomstig de in het middel beoogde bepalingen.
compétente, conformément aux dispositions visées au moyen. In ondergeschikte orde zou de ordonnantie, door een bijzonder strenge
A titre subsidiaire, en fixant une norme d'immission environnementale immissienorm vast te stellen en door de regering in staat te stellen
particulièrement basse et en permettant au gouvernement de fixer les de exploitatievoorwaarden van de inrichtingen voor telecommunicatie
conditions d'exploitation des équipements de télécommunications et le vast te stellen alsook het aantal en de intensiteit van de
nombre et l'intensité des sources de radiations non ionisantes, niet-ioniserende stralingsbronnen, afbreuk doen aan de federale
l'ordonnance porterait atteinte à la loyauté fédérale en rendant loyauteit door het de federale wetgever onmogelijk of uitermate
impossible ou exagérément difficile l'exercice, par le législateur moeilijk te maken om zijn bevoegdheid inzake telecommunicatie uit te oefenen.
fédéral, de sa compétence en matière de télécommunications. B.11.1. De regelgeving die het onderwerp vormt van de bestreden
B.11.1. La réglementation qui fait l'objet de l'ordonnance attaquée a ordonnantie, heeft betrekking op de milieueffecten en de hinder van
trait aux incidences environnementales et aux nuisances causées par niet-ioniserende stralingen. Hoewel die bepalingen uiteraard
les radiations non ionisantes. Bien que ces dispositions imposent beperkingen opleggen aan de installaties die onder het
évidemment des limites aux installations relevant de leur champ toepassingsgebied ervan vallen, hebben zij geen betrekking op de
d'application, elles ne portent ni sur l'infrastructure des communications électroniques en tant que telles, ni sur l'instauration d'un réseau ou son utilisation, ni davantage sur la régulation du marché des communications électroniques. B.11.2. La répartition des compétences entre l'Etat fédéral et les régions repose sur un système de compétences exclusives qui implique que toute situation juridique soit en principe réglée par un seul et unique législateur. Lorsqu'une réglementation a, comme en l'espèce, des liens avec plusieurs attributions de compétences, la Cour doit rechercher où se trouve l'élément prépondérant de la relation juridique réglée. B.11.3. L'ordonnance attaquée établit une norme environnementale et donne une habilitation au Gouvernement bruxellois afin de fixer les infrastructuur van de elektronische communicatie als zodanig, noch op de invoering van een netwerk of het gebruik ervan, en evenmin op de regulering van de markt van de elektronische communicatie. B.11.2. De bevoegdheidsverdeling tussen de federale Staat en de gewesten berust op een stelsel van exclusieve bevoegdheden, dat impliceert dat iedere rechtssituatie in beginsel slechts door één wetgever kan worden geregeld. Indien een regeling, zoals in casu, aanleunt bij meerdere bevoegdheidstoewijzingen, dient het Hof uit te maken waar het zwaartepunt van de geregelde rechtsverhouding ligt. B.11.3. De bestreden ordonnantie stelt een milieunorm vast en machtigt de Brusselse Regering om de exploitatievoorwaarden vast te stellen
conditions d'exploitation d'installations émettant des radiations non voor inrichtingen die niet-ioniserende stralingen uitzenden. Zij
ionisantes. Elle n'établit aucune norme de produits ni aucune bepaalt geen enkele productnorm, noch enige voorwaarde verbonden aan
condition liée à la mise en place d'un réseau de communications de invoering van een netwerk voor elektronische communicatie; zij legt
électroniques; elle impose seulement que les rayonnements des enkel de verplichting op dat de door de ordonnantie beoogde stralingen
équipements électromagnétiques visés dans l'ordonnance ne dépassent van elektromagnetische inrichtingen, wanneer zij worden uitgezonden in
pas, quand ils sont émis dans le réseau urbain de la Région de het stedelijk netwerk van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest, niet
Bruxelles-Capitale, les normes d'immission qu'elle détermine. La de door haar vastgestelde immissienormen overschrijden. De federale
compétence fédérale en matière de télécommunications n'inclut pas la bevoegdheid inzake telecommunicatie omvat niet het vaststellen van
fixation de normes d'immission des équipements. immissienormen voor de inrichtingen.
Bien que les mesures contenues dans l'ordonnance puissent avoir une Hoewel de maatregelen vervat in de ordonnantie een onrechtstreekse
incidence indirecte sur la compétence fédérale en matière de weerslag kunnen hebben op de federale bevoegdheid inzake
télécommunications, les parties requérantes restent en défaut de telecommunicatie, blijven de verzoekende partijen in gebreke aan te
démontrer que l'ordonnance attaquée rendrait la politique fédérale tonen dat de bestreden ordonnantie het federaal beleid op dit gebied
impossible ou exagérément difficile dans ce domaine. Le Conseil des onmogelijk of buitengewoon moeilijk zou maken. De Ministerraad voert
ministres n'invoque du reste pas davantage ce fait. zulks overigens ook niet aan.
Il résulte de ceci qu'il n'y a pas violation de la compétence fédérale Daaruit volgt dat de federale bevoegdheid inzake telecommunicatie niet
en matière de télécommunications. is geschonden.
B.12. Le deuxième moyen dans l'affaire n° 4277 n'est pas fondé. B.12. Het tweede middel in de zaak nr. 4277 is niet gegrond.
Quant au troisième moyen dans l'affaire n° 4277 pris de la violation Ten aanzien van het derde middel in de zaak nr. 4277, afgeleid uit de
de la compétence territoriale régionale schending van de gewestelijke territoriale bevoegdheid
B.13. Le troisième moyen dans l'affaire n° 4277 est pris de la B.13. Het derde middel in de zaak nr. 4277 is afgeleid uit de
violation de l'article 39 de la Constitution, de l'article 2 de la loi schending van artikel 39 van de Grondwet, van artikel 2 van de
spéciale du 12 janvier 1989 relative aux institutions bruxelloises et bijzondere wet van 12 januari 1989 met betrekking tot de Brusselse
de l'article 2 de la loi spéciale du 8 août 1980. Les parties requérantes reprochent à l'ordonnance attaquée d'avoir, ratione loci, une portée qui dépasse les limites territoriales assignées à la Région de Bruxelles-Capitale et qui s'étendrait à des équipements susceptibles d'être implantés dans les deux autres régions. B.14. La norme établie par l'ordonnance attaquée est une norme en matière d'immission de radiations, c'est-à-dire une norme concernant les radiations dans un environnement donné. Cet environnement étant le territoire de la Région de Bruxelles-Capitale, des conséquences sur des équipements situés hors du territoire de la Région ne peuvent être instellingen en van artikel 2 van de bijzondere wet van 8 augustus 1980. De verzoekende partijen verwijten de bestreden ordonnantie dat zij, ratione loci, een draagwijdte heeft die de territoriale grenzen overschrijdt die aan het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest zijn toegekend, en die zich zou uitstrekken tot inrichtingen die mogelijk in de twee andere gewesten zijn gevestigd. B.14. De door de bestreden ordonnantie vastgestelde norm is een norm inzake stralingsimmissie, dat wil zeggen een norm die betrekking heeft op de stralingen in een bepaalde omgeving. Aangezien die omgeving het grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest is, kunnen gevolgen voor inrichtingen die buiten het grondgebied van het Gewest gelegen zijn niet worden uitgesloten enkel in zoverre zij niet-ioniserende stralingen uitzenden waarvan de milieueffecten in het
exclues dans la seule mesure où ils émettent des radiations non Brusselse Hoofdstedelijke Gewest worden waargenomen. Stralingen
ionisantes dont les effets sur l'environnement sont ressentis dans la afkomstig van buiten het Gewest gelegen installaties uit het
Région de Bruxelles-Capitale. Exclure du champ d'application de toepassingsgebied van de ordonnantie uitsluiten zou de maatregelen van
l'ordonnance les radiations provenant d'installations situées en het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest onwerkzaam en ondoeltreffend
dehors de la Région rendrait les mesures de la Région de maken. Die situatie kan de gewesten evenwel ertoe aanzetten hun beleid
Bruxelles-Capitale inopérantes et inefficaces. Cette situation peut
toutefois inciter les régions à harmoniser leur politique dans ce op dat gebied op elkaar af te stemmen, daarbij inzonderheid
domaine, en particulier en faisant usage de l'instrument des accords gebruikmakend van het instrument van de samenwerkingsakkoorden waarin
de coopération prévu à l'article 92bis, § 1er, de la loi spéciale du 8 artikel 92bis, § 1, van de bijzondere wet van 8 augustus 1980
août 1980. voorziet.
B.15. Le troisième moyen dans l'affaire n° 4277 n'est pas fondé. B.15. Het derde middel in de zaak nr. 4277 is niet gegrond.
Quant au quatrième moyen dans l'affaire n° 4277 Ten aanzien van het vierde middel in de zaak nr. 4277
B.16. Le quatrième moyen dans l'affaire n° 4277 est pris de la B.16. Het vierde middel in de zaak nr. 4277 is afgeleid uit de
violation des articles 10 et 11 de la Constitution, lus isolément ou schending van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, al dan niet in
en combinaison avec l'article 8, paragraphe 3, de la directive samenhang gelezen met artikel 8, lid 3, van richtlijn 2002/21/EG van
2002/21/CE du Parlement et du Conseil du 7 mars 2002 relative à un het Europees Parlement en de Raad van 7 maart 2002 inzake een
cadre réglementaire commun pour les réseaux et services de gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische
communications électroniques. communicatienetwerken en -diensten.
Les parties requérantes font grief à l'ordonnance attaquée d'avoir De verzoekende partijen bekritiseren de bestreden ordonnantie in die
exclu de son champ d'application, par son article 2, certaines zin dat zij, bij artikel 2 ervan, bepaalde niet-ioniserende stralingen
radiations non ionisantes en fonction du type d'équipements, des heeft uitgesloten van haar toepassingsgebied, op grond van het type
utilisateurs ou des fréquences concernées. Par ailleurs, en fixant une van inrichtingen, de gebruikers of de betrokken frequenties. Overigens
norme extrêmement basse, l'ordonnance aurait pour effet de rendre zou de ordonnantie, door een uitermate strenge norm vast te stellen,
impossible ou exagérément difficile l'implantation de nouveaux de installatie van nieuwe inrichtingen die niet-ioniserende stralingen
équipements qui génèrent des radiations non ionisantes. opwekken, onmogelijk of overdreven moeilijk maken.
B.17.1. Aux termes de l'article 2, alinéas 2 et 3, de l'ordonnance B.17.1. Luidens artikel 2, tweede en derde lid, van de bestreden
attaquée, celle-ci ne s'applique ni aux radiations non ionisantes ordonnantie is deze niet van toepassing op de niet-ioniserende
stralingen afkomstig van toestellen die worden gebruikt door
émises par des appareils utilisés par des particuliers (tels les GSM particulieren (zoals gsm-toestellen of lokale WiFi-netwerken van
ou les réseaux Wifi locaux de particuliers), ni aux radiations non particulieren), noch op de niet-pulserende stralingen die worden
pulsées qui sont émises en vue de transmettre des programmes de gebruikt voor het uitzenden van radio- en televisieprogramma's.
radiodiffusion ou de télévision. De eerste uitzondering wordt verantwoord door het feit dat de
niet-ioniserende stralingen afkomstig van toestellen die worden
La première exception est justifiée par le fait que les radiations non gebruikt door particulieren, afhangen van de keuze van de betrokkenen
ionisantes émises par des particuliers dépendent du choix des om hun toestel al dan niet aan te schakelen, binnen de privésfeer,
intéressés de brancher ou non les appareils, dans la sphère de la vie waarop de overheid weinig vat heeft tenzij zij in een specifieke
privée, sur laquelle les pouvoirs publics ont peu de prise sauf à regeling voorziet bij het in de handel brengen van de producten,
prévoir une réglementation spécifique lors de la mise des produits sur hetgeen tot de bevoegdheid van de federale overheid behoort. Wat de
le marché, ce qui relève de la compétence fédérale. Quant à la seconde tweede uitzondering betreft, heeft de Brusselse ordonnantiegever de
exception, le législateur bruxellois a entendu prendre en compte les andere dan thermische effecten van niet-ioniserende stralingen in
effets autres que thermiques des radiations non ionisantes. En aanmerking willen nemen. In dit geval brengen de in de uitzondering
l'occurrence, les appareils visés dans l'exception qui émettent des beoogde toestellen die niet-pulserende stralingen uitzenden, alleen
radiations non pulsées ne produisent que des effets thermiques. Le thermische effecten teweeg. De Brusselse ordonnantiegever kon dus
législateur bruxellois a donc pu raisonnablement décider que seuls les redelijkerwijs beslissen dat alleen de inrichtingen die pulserende
équipements émettant des radiations pulsées devaient être pris en stralingen uitzenden, in aanmerking moesten worden genomen.
considération.
B.17.2. Le quatrième moyen dans l'affaire n° 4277 n'est pas fondé. B.17.2. Het vierde middel in de zaak nr. 4277 is niet gegrond.
Quant au cinquième moyen dans l'affaire n° 4277 Ten aanzien van het vijfde middel in de zaak nr. 4277
B.18. Le cinquième moyen dans l'affaire n° 4277 est pris de la B.18. Het vijfde middel in de zaak nr. 4277 is afgeleid uit de
violation par l'article 9 de l'ordonnance attaquée des articles 10, schending, door artikel 9 van de bestreden ordonnantie, van de
11, 12 et 14 de la Constitution et de l'article 6, § 1er, VI, alinéa artikelen 10, 11, 12 en 14 van de Grondwet, en van artikel 6, § 1, VI,
3, de la loi spéciale du 8 août 1980, lus en combinaison avec derde lid, van de bijzondere wet van 8 augustus 1980, in samenhang
l'article 7 de la Convention européenne des droits de l'homme et avec gelezen met artikel 7 van het Europees Verdrag voor de rechten van de
le principe de la sécurité juridique. mens en met het beginsel van rechtszekerheid.
Les parties requérantes font grief à la disposition en cause de De verzoekende partijen verwijten de bestreden bepaling dat zij in
prévoir des sanctions pénales alors que le contenu de l'ordonnance strafsancties voorziet terwijl de inhoud van de ordonnantie « vaag of
serait « indéterminé ou difficilement déterminable » et son respect « moeilijk te omlijnen » zou zijn, en de naleving ervan « onmogelijk of
impossible ou exagérément difficile à contrôler ». uitermate moeilijk te controleren valt ».
B.19.1. Le principe de légalité en matière pénale procède de l'idée que la loi pénale doit être formulée en des termes qui permettent à chacun de savoir, au moment où il adopte un comportement, si celui-ci est ou non punissable. Il exige que le législateur indique, en des termes suffisamment précis, clairs et offrant la sécurité juridique, quels faits sont sanctionnés, afin, d'une part, que celui qui adopte un comportement puisse évaluer préalablement, de manière satisfaisante, quelle sera la conséquence pénale de ce comportement et afin, d'autre part, que ne soit pas laissé au juge un trop grand pouvoir d'appréciation. Toutefois, le principe de légalité en matière pénale n'empêche pas que la loi attribue un pouvoir d'appréciation au juge. Il faut en effet tenir compte du caractère de généralité des lois, de la diversité des situations auxquelles elles s'appliquent et de l'évolution des comportements qu'elles répriment. B.19.1. Het wettigheidsbeginsel in strafzaken gaat uit van de idee dat de strafwet moet worden geformuleerd in bewoordingen op grond waarvan eenieder, op het ogenblik waarop hij een gedrag aanneemt, kan uitmaken of dat gedrag al dan niet strafbaar is. Het eist dat de wetgever in voldoende nauwkeurige, duidelijke en rechtszekerheid biedende bewoordingen bepaalt welke feiten strafbaar worden gesteld, zodat, enerzijds, diegene die een gedrag aanneemt, vooraf op afdoende wijze kan inschatten wat het strafrechtelijke gevolg van dat gedrag zal zijn en, anderzijds, aan de rechter geen al te grote beoordelingsbevoegdheid wordt gelaten. Het wettigheidsbeginsel in strafzaken staat evenwel niet eraan in de weg dat de wet aan de rechter een beoordelingsbevoegdheid toekent. Er dient immers rekening te worden gehouden met het algemene karakter van de wetten, de uiteenlopende situaties waarop zij van toepassing zijn en de evolutie van de gedragingen die zij bestraffen.
B.19.2. Ce n'est qu'en examinant une disposition pénale spécifique B.19.2. Enkel bij het onderzoek van een specifieke strafbepaling is
qu'il est possible, en tenant compte des éléments propres aux het mogelijk om, rekening houdend met de elementen eigen aan de
infractions qu'elle entend réprimer, de déterminer si les termes misdrijven die zij wil bestraffen, te bepalen of de door de wetgever
généraux utilisés par le législateur sont à ce point vagues qu'ils gehanteerde algemene bewoordingen zo vaag zijn dat ze het
méconnaîtraient le principe de légalité en matière pénale. wettigheidsbeginsel in strafzaken zouden schenden.
B.20.1. La disposition en cause spécifie les sanctions pénales en se B.20.1. De bestreden bepaling specifieert de strafrechtelijke
référant aux obligations contenues dans l'ordonnance attaquée. Ces sancties, met verwijzing naar de verplichtingen die in de bestreden
obligations, définies aux articles 2 et 3, sont claires, précises et ordonnantie zijn vervat. Die verplichtingen, die in de artikelen 2 en
prévisibles, le pouvoir d'appréciation laissé au juge étant dès lors 3 zijn bepaald, zijn duidelijk, nauwkeurig en voorzienbaar, zodat de
aan de rechter gelaten beoordelingsvrijheid beperkt is. In het
réduit. En particulier, l'article 2 définit le champ d'application de bijzonder bepaalt artikel 2 het toepassingsgebied van de ordonnantie
l'ordonnance en excluant explicitement de celui-ci les radiations non door de niet-ioniserende stralingen vermeld in het tweede en het derde
ionisantes reprises aux alinéas 2 et 3. Par ailleurs, il est prévu que lid uitdrukkelijk ervan uit te sluiten. Overigens wordt bepaald dat de
les conditions d'exploitation des installations visées à l'article 5 in artikel 5 van de ordonnantie beoogde exploitatievoorwaarden van de
de l'ordonnance doivent être précisées par des arrêtés d'exécution, ce inrichtingen moeten worden gepreciseerd door uitvoeringsbesluiten, wat
qui implique que les violations de la disposition attaquée ne pourront impliceert dat de schendingen van de bestreden bepaling pas kunnen
être constatées qu'après la publication de ces arrêtés au Moniteur worden vastgesteld na de bekendmaking van die besluiten in het
belge , et au minimum deux ans après la publication de l'ordonnance au Belgisch Staatsblad , en minstens twee jaar na de bekendmaking van de
Moniteur belge , cette dernière n'entrant en vigueur, aux termes de ordonnantie in het Belgisch Staatsblad aangezien die laatste, volgens
son article 13, que deux ans après cette publication. de bewoordingen van artikel 13 ervan, pas in werking treedt twee jaar
B.20.2. Le cinquième moyen dans l'affaire n° 4277 n'est pas fondé. na die bekendmaking. B.20.2. Het vijfde middel in de zaak nr. 4277 is niet gegrond.
Quant au sixième moyen dans l'affaire n° 4277 Ten aanzien van het zesde middel in de zaak nr. 4277
B.21. Le sixième moyen dans l'affaire n° 4277 est pris de la violation B.21. Het zesde middel in de zaak nr. 4277 is afgeleid uit de
schending van artikel 6, § 1, VI, derde lid, van de bijzondere wet van
de l'article 6, § 1er, VI, alinéa 3, de la loi spéciale du 8 août 1980 8 augustus 1980 en van de vrijheid van handel en nijverheid.
et de la liberté de commerce et d'industrie.
Les parties requérantes font valoir que, compte tenu de la norme De verzoekende partijen doen gelden dat, gelet op de immissienorm en
d'émission et du délai de mise en oeuvre, les opérateurs seraient de uitvoeringstermijn, de operatoren voor het volgende alternatief
placés devant l'alternative suivante : soit ne pas respecter cette zouden worden geplaatst : hetzij die norm niet in acht nemen en zich
norme et s'exposer aux sanctions visées aux articles 9 et 10 de blootstellen aan de sancties vermeld in de artikelen 9 en 10 van de
ordonnantie, hetzij trachten die norm in acht te nemen en zich in dat
l'ordonnance, soit tenter de respecter cette norme et violer alors geval niet houden aan de dekkingsverplichting die hun wordt opgelegd
l'obligation de couverture qui leur est faite par l'article 5, § 1er, bij artikel 5, § 1, van het koninklijk besluit van 7 maart 1995, en
de l'arrêté royal du 7 mars 1995 ainsi que par les réglementations bij de daaropvolgende regelgeving.
subséquentes.
B.22.1. L'article 6, § 1er, VI, alinéa 3, de la loi spéciale du 8 août B.22.1. Artikel 6, § 1, VI, derde lid, van de bijzondere wet van 8
1980, modifié par la loi spéciale du 8 août 1988, dispose : augustus 1980, zoals gewijzigd bij de bijzondere wet van 8 augustus
« En matière économique, les Régions exercent leurs compétences dans 1988, bepaalt : « In economische aangelegenheden oefenen de Gewesten hun bevoegdheden
le respect des principes de la libre circulation des personnes, biens, uit met inachtneming van de beginselen van het vrije verkeer van
services et capitaux et de la liberté de commerce et d'industrie, personen, goederen, diensten en kapitalen en van de vrijheid van
ainsi que dans le respect du cadre normatif général de l'union handel en nijverheid, alsook met inachtneming van het algemeen
économique et de l'unité monétaire, tel qu'il est établi par ou en normatief kader van de economische unie en de monetaire eenheid, zoals
vertu de la loi, et par ou en vertu des traités internationaux. » vastgesteld door of krachtens de wet, en door of krachtens de
Il ressort de cet article que, lorsqu'elles exercent leurs compétences internationale verdragen ». Uit dat artikel volgt dat de gewesten bij de uitoefening van hun
en matière de politique économique, les régions sont tenues de bevoegdheden inzake economisch beleid gehouden zijn het beginsel van
respecter le principe de la liberté de commerce et d'industrie. de vrijheid van handel en nijverheid in acht te nemen.
La liberté de commerce et d'industrie ne peut être conçue comme une De vrijheid van handel en nijverheid kan niet worden opgevat als een
liberté absolue. Dans de très nombreux cas, une loi, un décret ou une absolute vrijheid. In zeer veel gevallen zal een wet, decreet of
ordonnance - que ce soit dans le secteur économique ou dans d'autres ordonnantie - zij het in de economische sector of in andere sectoren -
secteurs - limitera la liberté d'action des personnes ou des de handelingsvrijheid van de betrokken personen of ondernemingen
entreprises concernées et aura ainsi nécessairement une incidence sur beperken en daardoor noodzakelijkerwijze een weerslag hebben op de
la liberté de commerce et d'industrie. Les régions ne violeraient la vrijheid van handel en nijverheid. De gewesten zouden de vrijheid van
liberté de commerce et d'industrie visée à l'article 6, § 1er, VI, handel en nijverheid zoals bedoeld in artikel 6, § 1, VI, derde lid,
alinéa 3, de la loi spéciale du 8 août 1980 que si elles limitaient cette liberté sans qu'existe une quelconque nécessité pour ce faire ou si cette limitation était totalement disproportionnée avec le but poursuivi ou portait atteinte à ce principe en manière telle que l'union économique et monétaire soit compromise. Pour lui permettre de limiter de manière adéquate les atteintes à l'environnement par les radiations non ionisantes, on peut considérer que le législateur ordonnanciel est en droit d'imposer aux entreprises concernées un certain nombre d'obligations contraignantes au niveau de l'intensité des radiations en cause émises sur le territoire de la van de bijzondere wet van 8 augustus 1980 slechts schenden, indien ze die vrijheid zouden beperken zonder dat daartoe enige noodzaak bestaat of indien die beperking totaal onevenredig zou zijn met het nagestreefde doel of aan dat beginsel op zodanige wijze afbreuk zou doen dat de economische unie en monetaire eenheid erdoor in het gedrang komt. Voor een behoorlijke inperking van de aantasting van het leefmilieu door niet-ioniserende stralingen, is het aannemelijk dat de ordonnantiegever de betrokken ondernemingen een aantal dwingende verplichtingen oplegt met betrekking tot de intensiteit van de in het geding zijnde stralingen die worden uitgezonden op het grondgebied van
Région de Bruxelles-Capitale, si la liberté de commerce et d'industrie het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest, indien daardoor de vrijheid van
ne s'en trouve pas limitée de manière disproportionnée. handel en nijverheid niet onevenredig wordt beperkt.
En l'espèce, il ne s'avère pas que le législateur ordonnanciel aurait Te dezen blijkt niet dat de ordonnantiegever, ten aanzien van de
apporté à la liberté de commerce et d'industrie, à l'égard des betrokken ondernemingen, in de vrijheid van handel en nijverheid een
entreprises concernées, une limitation qui serait disproportionnée beperking heeft aangebracht die onevenredig zou zijn met het
avec le but poursuivi. nagestreefde doel.
Overigens tonen de verzoekende partijen niet aan, in het bijzonder
Par ailleurs, les parties requérantes ne démontrent pas, notamment au door middel van deskundigenrapporten, dat het technisch of economisch
moyen de rapports d'expertise, l'impossibilité technique ou économique onmogelijk zou zijn de normen van de bestreden ordonnantie in acht te
de respecter les normes fixées par l'ordonnance attaquée dans le délai nemen binnen de termijn van twee jaar die de ordonnantie daarvoor
de deux ans qu'a fixé l'ordonnance à cette fin (article 13). heeft bepaald (artikel 13).
B.22.2. Le sixième moyen dans l'affaire n° 4277 n'est pas fondé. B.22.2. Het zesde middel in de zaak nr. 4277 is niet gegrond.
Quant au septième moyen dans l'affaire n° 4277 Ten aanzien van het zevende middel in de zaak nr. 4277
B.23. Le septième moyen dans l'affaire n° 4277 est pris de la B.23. Het zevende middel in de zaak nr. 4277 is afgeleid uit de
violation des articles 10, 11 et 160, alinéa 2, de la Constitution, schending van de artikelen 10, 11 en 160, tweede lid, van de Grondwet,
lus seuls ou en combinaison avec les principes de bonne législation et al dan niet in samenhang gelezen met de beginselen van behoorlijke
avec l'article 2, § 1er, des lois sur le Conseil d'Etat, coordonnées wetgeving en met artikel 2, § 1, van de wetten op de Raad van State,
le 12 janvier 1973. gecoördineerd op 12 januari 1973.
Les parties requérantes font valoir qu'il y aurait une atteinte au De verzoekende partijen voeren aan dat het beginsel van gelijkheid en
principe d'égalité et de non-discrimination quant à la technique niet-discriminatie zou zijn geschonden wat betreft de toegepaste
législative mise en oeuvre dans la mesure où l'ordonnance attaquée ne wetgevingstechniek, in zoverre de bestreden ordonnantie niet zou
serait pas fondée sur des motifs adéquats et suffisants. Les parties uitgaan van adequate en voldoende motieven. De verzoekende partijen
requérantes font encore valoir que la proposition d'ordonnance n'a pas doen verder nog gelden dat het voorstel van ordonnantie niet werd
été soumise à la section de législation du Conseil d'Etat. voorgelegd aan de afdeling wetgeving van de Raad van State.
B.24. La Cour n'est pas en règle compétente pour exercer un contrôle B.24. Het Hof is in beginsel niet bevoegd om controle uit te oefenen
sur la qualité de la législation en tant que telle ni pour vérifier op de kwaliteit van de wetgeving als zodanig, noch op de formaliteiten
les formalités préalables à l'adoption d'une norme législative. die voorafgaan aan de aanneming van een wetskrachtige norm.
Par ces motifs, Om die redenen,
la Cour het Hof
rejette les recours. verwerpt de beroepen.
Ainsi prononcé en langue française, en langue néerlandaise et en Aldus uitgesproken in het Frans, het Nederlands en het Duits,
langue allemande, conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 overeenkomstig artikel 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989, op
janvier 1989, à l'audience publique du 15 janvier 2009. de openbare terechtzitting van 15 januari 2009.
Le greffier, De griffier,
P.-Y. Dutilleux. P.-Y. Dutilleux.
Le président, De voorzitter,
M. Melchior. M. Melchior.
^