Etaamb.openjustice.be
Vue multilingue de Arrêt De La Cour Constitutionelle du --
← Retour vers "Arrêt n°42/99 du 30 mars 1999 Numéro du rôle : 1605 En cause : la demande de suspension de l'article 39, alinéas 3, seconde phrase, à 6, du décret de la Communauté française du 13 juillet 1998 portant organisation de l'enseignement maternel e La Cour d'arbitrage, composée des présidents M. Melchior et L. De Grève, et des juges H. Boel, G(...)"
Arrêt n°42/99 du 30 mars 1999 Numéro du rôle : 1605 En cause : la demande de suspension de l'article 39, alinéas 3, seconde phrase, à 6, du décret de la Communauté française du 13 juillet 1998 portant organisation de l'enseignement maternel e La Cour d'arbitrage, composée des présidents M. Melchior et L. De Grève, et des juges H. Boel, G(...) Arrest nr. 42/99 van 30 maart 1999 Rolnummer 1605 In zake : de vordering tot schorsing van artikel 39, derde lid, tweede zin, tot zesde lid, van het decreet van de Franse Gemeenschap van 13 juli 1998 betreffende de organisatie van het gewoon Het Arbitragehof, samengesteld uit de voorzitters M. Melchior en L. De Grève, en de rechters H. (...)
COUR D'ARBITRAGE ARBITRAGEHOF
Arrêt n°42/99 du 30 mars 1999 Arrest nr. 42/99 van 30 maart 1999
Numéro du rôle : 1605 Rolnummer 1605
En cause : la demande de suspension de l'article 39, alinéas 3, In zake : de vordering tot schorsing van artikel 39, derde lid, tweede
seconde phrase, à 6, du décret de la Communauté française du 13 zin, tot zesde lid, van het decreet van de Franse Gemeenschap van 13
juillet 1998 portant organisation de l'enseignement maternel et juli 1998 betreffende de organisatie van het gewoon kleuteronderwijs
primaire ordinaire et modifiant la réglementation de l'enseignement, en lager onderwijs en de wijziging van de onderwijswetgeving,
introduite par L. Mann et autres. ingesteld door L. Mann en anderen.
La Cour d'arbitrage, Het Arbitragehof,
composée des présidents M. Melchior et L. De Grève, et des juges H. samengesteld uit de voorzitters M. Melchior en L. De Grève, en de
Boel, G. De Baets, E. Cerexhe, A. Arts et R. Henneuse, assistée du rechters H. Boel, G. De Baets, E. Cerexhe, A. Arts en R. Henneuse,
greffier L. Potoms, présidée par le président M. Melchior, bijgestaan door de griffier L. Potoms, onder voorzitterschap van voorzitter M. Melchior,
après en avoir délibéré, rend l'arrêt suivant : wijst na beraad het volgende arrest :
I. Objet de la demande I. Onderwerp van de vordering
Par requête adressée à la Cour par lettre recommandée à la poste le 29 Bij verzoekschrift dat aan het Hof is toegezonden bij op 29 januari
janvier 1999 et parvenue au greffe le 1er février 1999, L. Mann et C. 1999 ter post aangetekende brief en ter griffie is ingekomen op 1
Mann-Coune, demeurant à 4000 Liège, avenue du Hêtre 9, J. Miklatzki, februari 1999, hebben L. Mann en C. Mann-Coune, wonende te 4000 Luik,
demeurant à 4000 Liège, rue Saint Séverin 134, P. Bergmann, demeurant avenue du Hêtre 9, J. Miklatzki, wonende te 4000 Luik, rue Saint
à 4040 Herstal, rue Large Voie 226, et A. Roth et C. Vandersmissen, Séverin 134, P. Bergmann, wonende te 4040 Herstal, rue Large Voie 226,
demeurant à 4130 Esneux, rue Bois des Chevreuils 23, ont introduit une en A. Roth en C. Vandersmissen, wonende te 4130 Esneux, rue Bois des
demande de suspension de l'article 39, alinéas 3, seconde phrase, à 6, Chevreuils 23, een vordering tot schorsing ingesteld van artikel 39,
derde lid, tweede zin, tot zesde lid, van het decreet van de Franse
du décret de la Communauté française du 13 juillet 1998 portant Gemeenschap van 13 juli 1998 betreffende de organisatie van het gewoon
organisation de l'enseignement maternel et primaire ordinaire et kleuteronderwijs en lager onderwijs en de wijziging van de
modifiant la réglementation de l'enseignement (publié au Moniteur belge du 28 août 1998). onderwijswetgeving (bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad van 28 augustus 1998).
Par la même requête, les requérants demandent également l'annulation Bij hetzelfde verzoekschrift vorderen de verzoekers eveneens de
des mêmes dispositions décrétales. vernietiging van dezelfde decretale bepalingen.
II. La procédure II. De rechtspleging
Par ordonnance du 1er février 1999, le président en exercice a désigné Bij beschikking van 1 februari 1999 heeft de voorzitter in functie de
les juges du siège conformément aux articles 58 et 59 de la loi rechters van de zetel aangewezen overeenkomstig de artikelen 58 en 59
spéciale du 6 janvier 1989 sur la Cour d'arbitrage. van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Arbitragehof.
Les juges-rapporteurs ont estimé n'y avoir lieu de faire application De rechters-verslaggevers hebben geoordeeld dat er geen aanleiding was
des articles 71 ou 72 de la loi organique. om artikel 71 of 72 van de organieke wet toe te passen.
Par ordonnance du 17 février 1999, la Cour a fixé l'audience au 2 mars Bij beschikking van 17 februari 1999 heeft het Hof de dag van de
1999. Cette ordonnance a été notifiée aux autorités mentionnées à l'article terechtzitting bepaald op 2 maart 1999.
76 de la loi organique ainsi qu'aux requérants et à leurs avocats, par Van die beschikking is kennisgegeven aan de in artikel 76 van de
organieke wet vermelde overheden evenals aan verzoekers en hun
lettres recommandées à la poste le 18 février 1999. advocaten bij op 18 februari 1999 ter post aangetekende brieven.
A l'audience publique du 2 mars 1999 : Op de openbare terechtzitting van 2 maart 1999 :
- ont comparu : - zijn verschenen :
. Me P. Pichault et M.-A. Lucas, avocats au barreau de Liège, pour les . Mr. P. Pichault en Mr. M.-A. Lucas, advocaten bij de balie te Luik,
requérants; voor de verzoekers;
. Me M. Kestemont-Soumeryn, avocat au barreau de Bruxelles, pour le . Mr. M. Kestemont-Soumeryn, advocaat bij de balie te Brussel, voor de
Gouvernement de la Communauté française; Franse Gemeenschapsregering;
- les juges-rapporteurs E. Cerexhe et H. Boel ont fait rapport; - hebben de rechters-verslaggevers E. Cerexhe en H. Boel verslag
uitgebracht;
- les avocats précités ont été entendus; - zijn de voornoemde advocaten gehoord;
- l'affaire a été mise en délibéré. - is de zaak in beraad genomen.
La procédure s'est déroulée conformément aux articles 62 et suivants De rechtspleging is gevoerd overeenkomstig de artikelen 62 en volgende
de la loi organique, relatifs à l'emploi des langues devant la Cour. van de organieke wet, die betrekking hebben op het gebruik van de talen voor het Hof.
III. En droit III. In rechte
- A - - A -
Requête Verzoekschrift
Quant à l'intérêt des parties requérantes Ten aanzien van het belang van de verzoekende partijen
A.1. La disposition attaquée du décret a pour objet l'organisation des A.1. De bestreden bepaling van het decreet heeft tot doel de lessen
cours de morale et de religion dans les écoles primaires organisées ou zedenleer en godsdienst in de door de Franse Gemeenschap ingerichte of
subventionnées par la Communauté française. Les requérants sont tous gesubsidieerde lagere scholen te organiseren. De verzoekers zijn allen
parents d'élèves inscrits dans différentes écoles primaires ouders van leerlingen die zijn ingeschreven in verschillende lagere
subventionnées de la ville de Liège où ces élèves suivent les cours de scholen die door de stad Luik worden gesubsidieerd waar die leerlingen
religion israélite. Ils attaquent en particulier les alinéas de de lessen Israëlitische godsdienst volgen. Zij vechten in het
l'article 39 du décret du 13 juillet 1998 relatifs aux modalités d'organisation et à l'encadrement des cours les moins suivis, qu'ils comparent aux modalités prévues pour l'organisation des cours les plus suivis. Dans les écoles où les enfants des requérants suivent le cours de religion israélite, celui-ci est organisé par degré, conformément à l'alinéa 4 de l'article 39 attaqué du décret. Il en résulte une série de perturbations dans l'horaire de leurs enfants voire même, pour certains d'entre eux, l'impossibilité de suivre certains cours et ce, contrairement à l'article 39, alinéa 6, lui aussi attaqué du décret, qui prévoit que les enfants inscrits dans les cours de religion minoritaires ne peuvent les suivre qu'aux heures où se font pour les autres élèves « les travaux dirigés » et donc perdre le bénéfice de ces travaux dirigés. Les requérants invoquent aussi l'intérêt à agir au nom de leurs enfants contre une disposition décrétale qui empêche leurs enfants inscrits dans un cours de religion minoritaire de suivre le cours de religion israélite dans les mêmes conditions pédagogiques, psychologiques et morales que les élèves inscrits dans les cours les plus suivis de morale non confessionnelle ou de religion. Quant au moyen unique bijzonder de leden van artikel 39 van het decreet van 13 juli 1998 aan in verband met de organisatiemodaliteiten en de begeleiding van de minst gevolgde lessen, die zij vergelijken met de modaliteiten waarin is voorzien voor de organisatie van de meest gevolgde lessen. In de scholen waar de kinderen van de verzoekers de cursus Israëlitische godsdienst volgen, wordt die cursus per graad georganiseerd, overeenkomstig het vierde lid van het bestreden artikel 39 van het decreet. Daaruit volgt een aantal verstoringen van het lesrooster van hun kinderen en, voor sommigen onder hen, zelfs de onmogelijkheid om bepaalde lessen te volgen en zulks in tegenstelling tot artikel 39, zesde lid, een decreetsbepaling die eveneens wordt aangevochten en die bepaalt dat de kinderen die zijn ingeschreven voor de door een minderheid gevolgde godsdienstlessen die lessen slechts kunnen volgen op uren waarop voor de andere leerlingen « geleide activiteiten » plaatsvinden, waarbij zij het genot van die geleide activiteiten verliezen. De verzoekers voeren ook het belang aan om, namens hun kinderen, in rechte te treden tegen een decreetsbepaling die hun kinderen, die zijn ingeschreven in een door een minderheid gevolgde godsdienstles, verhindert de les Israëlitische godsdienst in dezelfde pedagogische, psychologische en morele omstandigheden te volgen als de leerlingen die zijn ingeschreven in de meest gevolgde lessen niet-confessionele zedenleer of godsdienst. Ten aanzien van het enig middel
A.2.1. Un moyen unique est pris, tiré de la violation des articles 10 A.2.1. Een enig middel wordt afgeleid uit de schending van de
et 11 de la Constitution lus en combinaison avec les articles 19 et 24 artikelen 10 en 11 van de Grondwet in samenhang gelezen met de
de la Constitution, ainsi que, d'une part, de l'article 9 de la artikelen 19 en 24 van de Grondwet, alsmede, enerzijds, van artikel 9
Convention européenne des droits de l'homme et de l'article 2 de son van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en artikel 2 van
Premier Protocole additionnel, et, d'autre part, de l'article 18, het Eerste Aanvullend Protocol bij dat Verdrag en, anderzijds, van
paragraphe 4, du Pacte international relatif aux droits civils et artikel 18, lid 4, van het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten
politiques et de l'article 13, paragraphe 3, du Pacte international en politieke rechten en artikel 13, lid 3, van het Internationaal
relatif aux droits économiques, sociaux et culturels. Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten.
A.2.2. Les parties requérantes estiment que l'article 39, alinéas 3, A.2.2. De verzoekende partijen zijn van mening dat artikel 39, derde
deuxième phrase, à 6, du décret de la Communauté française du 13 lid, tweede zin, tot zesde lid, van het decreet van de Franse
juillet 1998 viole de deux manières le principe d'égalité de traitement et de non-discrimination dans la liberté des cultes et dans les droits à l'enseignement et à l'instruction. A.2.3. Tout d'abord, il y a discrimination entre élèves inscrits à un cours de religion minoritaire et ceux inscrits aux cours majoritaires, en ce que les premiers reçoivent l'enseignement de leur religion dans des conditions moins favorables que celles dans lesquelles leurs condisciples reçoivent l'enseignement de la religion catholique ou de la morale non confessionnelle, des enfants d'âges différents étant regroupés dans le premier cas tandis qu'il existe un groupe par année dans le second. Ensuite, certains élèves reçoivent l'enseignement de certaines des autres matières prévues au programme dans des conditions Gemeenschap van 13 juli 1998 op twee wijzen het beginsel van gelijkheid van behandeling en niet-discriminatie schendt wat betreft de vrijheid van eredienst en het recht op onderwijs. A.2.3. In de eerste plaats is er een discriminatie tussen leerlingen die zijn ingeschreven voor een door een minderheid gevolgde godsdienstles en die welke zijn ingeschreven voor de door de meerderheid gevolgde lessen, in zoverre de eerstgenoemden het onderwijs van hun godsdienst krijgen in minder gunstige omstandigheden dan die waarin hun medeleerlingen het onderricht van de katholieke godsdienst of de niet-confessionele zedenleer krijgen, aangezien kinderen van verschillende leeftijden in het eerste geval worden gehergroepeerd terwijl er een groep per jaar bestaat in het tweede geval. Vervolgens krijgen bepaalde leerlingen het onderwijs van sommige andere in het programma bedoelde vakken in minder gunstige
moins favorables que les élèves inscrits au cours de religion omstandigheden dan de leerlingen die zijn ingeschreven voor de les
catholique ou de morale non confessionnelle, puisqu'ils perdent le katholieke godsdienst of niet-confessionele zedenleer, vermits zij het
bénéfice des travaux dirigés visés à l'article 39, alinéa 6, du voordeel verliezen van de geleide activiteiten bedoeld in artikel 39,
décret. zesde lid, van het decreet.
Les droits au libre choix entre l'enseignement d'une des religions Het recht op de vrije keuze tussen het onderricht in één van de
reconnues et celui de la morale non confessionnelle, à l'enseignement erkende godsdiensten en dat in de niet-confessionele zedenleer, het
ou à l'instruction dans le respect de la liberté des cultes et à un recht op onderwijs met eerbiediging van de vrijheid van eredienst en
enseignement moral ou religieux à charge de la Communauté française het recht op een morele of religieuze opvoeding ten laste van de
sont également violés en raison de la gravité de la discrimination Franse Gemeenschap, zijn tevens geschonden wegens de ernst van de
ci-dessus dénoncée, qui porte atteinte à la substance même de ces hiervoor aangeklaagde discriminatie, die afbreuk doet aan de essentie
droits. zelf van die rechten.
Or, selon les parties requérantes, rien ne justifie pareilles Volgens de verzoekende partijen verantwoordt echter niets dergelijke
discriminations. En effet, des situations comparables - il n'existe discriminaties. Vergelijkbare situaties - er bestaat immers geen enkel
aucune différence intrinsèque entre un cours de morale ou de religion intrinsiek verschil tussen een les zedenleer of een door de
meerderheid gevolgde godsdienstles of door een minderheid gevolgde
majoritaire ou minoritaire - sont traitées de manière différente du godsdienstles - worden op verschillende wijzen behandeld vanuit het
point de vue de l'organisation des cours (par année ou par degré), oogpunt van de organisatie van de lessen (per jaar of per graad), wat
entraînant une différence de traitement dans l'enseignement des cours een verschil in behandeling teweegbrengt in het onderwijs van de
philosophiques (classes d'âge homogènes ou hétérogènes) et des autres levensbeschouwelijke vakken (homogene of heterogene leeftijdsklassen)
matières prévues au programme (bénéfice ou non des travaux dirigés). en van de andere in het programma bedoelde vakken (al dan niet het
S'il est vrai que le décret s'appuie sur un critère de distinction voordeel van de geleide activiteiten). Hoewel het decreet steunt op
een objectief criterium van onderscheid, namelijk het al dan niet
objectif, à savoir le dépassement ou non d'un minimum de cinq élèves overschrijden van een minimum van vijf leerlingen die zijn
inscrits à un cours, et que le but poursuivi par le décret, à savoir ingeschreven voor een les, en het met het decreet nagestreefde doel,
de réaliser des économies budgétaires est, lui aussi, légitime, la namelijk budgettaire bezuinigingen verwezenlijken, ook gewettigd is,
façon dont ce but est poursuivi est illégitime en ce qu'elle aboutit à is de wijze waarop dat doel wordt nagestreefd onwettig, in zoverre dat
réduire le nombre de situations dites « de préceptorat », où des cours gebeurt door het aantal zogenoemde situaties van « huisleraarschap »
de religions minoritaires étaient dispensés pour un seul élève, et waarin door een minderheid gevolgde godsdienstlessen worden gegeven
jugées « indécentes » dans les travaux préparatoires du décret. Les voor één enkele leerling en die, in de parlementaire voorbereiding van
parties requérantes estiment ne pas voir ce qui autorise le het decreet, « onredelijk » worden geacht. De verzoekende partijen
Gouvernement de la Communauté française à interpréter restrictivement zien niet in wat de Franse Gemeenschapsregering ertoe machtigt artikel
l'article 24, § 1er, alinéa 4, de la Constitution, c'est-à-dire comme 24, § 1, vierde lid, van de Grondwet restrictief te interpreteren, dit
n'imposant qu'au niveau de l'implantation, et non au niveau des années wil zeggen op die wijze dat het artikel enkel op het niveau van de
d'études, l'organisation d'un cours de religion sans considération du vestigingsplaats en niet op het niveau van de leerjaren, de
nombre d'élèves inscrits à ce cours. organisatie van een godsdienstles oplegt zonder het aantal leerlingen
Les parties requérantes estiment ensuite que les principes en cause, en l'espèce les droits et libertés auxquels les dispositions attaquées portent atteinte, sont la liberté des cultes, le droit à l'enseignement et la liberté de choix entre l'enseignement d'une des religions reconnues et de la morale non confessionnelle, c'est-à-dire autant de droits fondamentaux. Ceci doit à tout le moins avoir pour conséquence que la Cour fasse preuve d'une particulière sévérité dans l'examen de proportionnalité des dispositions attaquées. Si les requérants ne contestent pas que les dispositions litigieuses sont adéquates pour réaliser leurs objectifs et que les objectifs dat voor die les is ingeschreven in aanmerking te nemen. De verzoekende partijen zijn vervolgens van mening dat de in het geding zijnde beginselen, te dezen de rechten en vrijheden waaraan de bestreden bepalingen afbreuk doen, de vrijheid van eredienst zijn, het recht op onderwijs en de vrijheid van keuze tussen het onderwijs in één van de erkende godsdiensten en de niet-confessionele zedenleer, dit wil zeggen stuk voor stuk fundamentele rechten. Dat moet op zijn minst tot gevolg hebben dat het Hof blijk geeft van bijzondere gestrengheid bij de evenredigheidstoetsing van de bestreden bepalingen. Hoewel de verzoekers niet betwisten dat de in het geding zijnde bepalingen adequaat zijn om hun doelstellingen te verwezenlijken en
d'économie et de rétablissement de la « décence » poursuivis par le dat de doelstellingen van bezuinigingen en herstel van de «
législateur décrétal impliquent nécessairement le regroupement des redelijkheid » die door de decreetgever worden nagestreefd
classes d'âges pour les cours minoritaires, la réalisation de ces objectifs n'implique pas nécessairement que les élèves inscrits aux cours minoritaires soient extraits de leur groupe classe pour suivre leur cours de religion, avec pour conséquence la perturbation de leur programme de cours. Par ailleurs, le décret n'adopte aucune mesure qui garantisse une organisation optimale des horaires des différentes classes, pour éviter autant que faire se peut un préjudice pédagogique aux élèves des cours minoritaires. Le décret ne prévoit non plus aucune coordination entre les différentes écoles de la Communauté ou subsidiées par elle dans l'établissement des horaires des cours de religion minoritaires. noodzakelijkerwijze de hergroepering van de leeftijdsklassen impliceren voor de door een minderheid gevolgde lessen, impliceert de verwezenlijking van die doelstellingen niet noodzakelijkerwijze dat de leerlingen die voor de door een minderheid gevolgde lessen zijn ingeschreven uit hun groep-klas worden weggehaald om hun godsdienstles te volgen, met de verstoring van hun lessenprogramma tot gevolg. Het decreet neemt overigens geen enkele andere maatregel aan die een optimale organisatie garandeert van de lesroosters van de verschillende klassen, om zoveel mogelijk een pedagogisch nadeel te vermijden voor de leerlingen van de door een minderheid gevolgde lessen. Het decreet voorziet evenmin in enige coördinatie tussen de verschillende scholen van de Gemeenschap of die door haar worden gesubsidieerd, bij de vaststelling van de lesroosters van de door een minderheid gevolgde godsdienstlessen.
Enfin, le décret aurait dû prévoir lui-même l'organisation de cours « Ten slotte had het decreet zelf in de organisatie van « inhaallessen »
de remise en ordre » au bénéfice des élèves devant être extraits de kunnen voorzien ten voordele van de leerlingen die uit hun klas moeten
leur classe pour suivre les cours minoritaires, au moment des cours de religion catholique ou de morale de leurs condisciples. A.2.4. La seconde discrimination dénoncée par les parties requérantes consiste en une différence de traitement injustifiée entre élèves inscrits à un cours de religion minoritaire. En effet, certains parmi eux doivent être extraits de leur groupe classe pour pouvoir suivre ce cours, ainsi qu'au moment où leurs condisciples suivent leur cours de religion catholique ou de morale non confessionnelle, tandis que ce n'est pas le cas pour d'autres, ou seulement dans une moindre mesure. La discrimination dénoncée est manifestement inconstitutionnelle. En effet, - les situations des deux catégories d'élèves sont exactement semblables; - la différence de traitement est évidente et semblable à celle qui existe entre élèves des cours minoritaires et majoritaires; - elle ne repose pas sur un critère objectif mais bien, soit sur les hasards de la concordance des horaires, soit sur une organisation de ceux-ci par la direction des écoles de manière à éviter un préjudice pédagogique à certaines classes d'âge lorsque cela se révèle possible, le choix des bénéficiaires se faisant alors de manière plus ou moins arbitraire; - il n'existe aucun objectif d'intérêt général qui justifie une telle différence de traitement, si ce n'est, indirectement, les objectifs poursuivis par la première différence de traitement dénoncée; - les droits et libertés affectés par cette discrimination sont les mêmes droits fondamentaux que ceux affectés par la première; - il n'existe aucun rapport de proportionnalité entre les atteintes ainsi portées aux droits de certains des élèves des cours minoritaires et les objectifs poursuivis par le décret. Quant au préjudice grave difficilement réparable A.3.1. Un triple préjudice est, selon les parties requérantes, subi par leurs enfants. Les deux premiers sont de nature matérielle, à savoir, d'une part, l'atteinte à la liberté des cultes et de l'enseignement pour les enfants qui, en raison de la disposition attaquée du décret, doivent suivre un enseignement inadapté de la religion israélite à leur âge et au niveau de maturité qu'ils ont atteint et, d'autre part, la privation du bénéfice des travaux worden weggehaald om de door een minderheid gevolgde lessen te volgen, op het ogenblik van de lessen katholieke godsdienst of zedenleer van hun medeleerlingen. A.2.4. De tweede door de verzoekende partijen aangeklaagde discriminatie bestaat in een onverantwoord verschil in behandeling onder leerlingen die voor een door een minderheid gevolgde godsdienstles zijn ingeschreven. Sommigen onder hen moeten immers uit hun groep-klas worden weggehaald om die les te volgen, alsmede op het ogenblik waarop hun medeleerlingen hun les katholieke godsdienst of niet-confessionele zedenleer volgen, terwijl dat niet het geval is voor de anderen, of slechts in mindere mate. De aangeklaagde discriminatie is kennelijk ongrondwettig. Immers : - de situaties van de twee categorieën van leerlingen zijn precies dezelfde; - het verschil in behandeling ligt voor de hand en is gelijk aan het verschil dat bestaat tussen leerlingen van de door een minderheid gevolgde lessen en leerlingen van de door een meerderheid gevolgde lessen; - het verschil berust niet op een objectief criterium maar wel, hetzij op de toevalligheden bij het met elkaar in overeenstemming brengen van de lesroosters, hetzij op een dusdanige organisatie daarvan door de directie van de scholen dat een pedagogisch nadeel wordt vermeden voor bepaalde leeftijdsklassen wanneer dat mogelijk is, waarbij de keuze van de begunstigden dan op min of meer willekeurige wijze gebeurt; - er bestaat geen enkele doelstelling van algemeen belang die een dergelijk verschil in behandeling verantwoordt, tenzij, onrechtstreeks, de met het eerste aangeklaagde verschil in behandeling nagestreefde doelstellingen; - de door die discriminatie geraakte rechten en vrijheden zijn dezelfde fundamentele rechten als die welke door de eerste discriminatie worden geraakt; - er bestaat geen enkel verband van evenredigheid tussen de aldus gepleegde inbreuken op de rechten van bepaalde leerlingen die door een minderheid gevolgde lessen bijwonen en de met het decreet nagestreefde doelstellingen. Ten aanzien van het moeilijk te herstellen ernstig nadeel A.3.1. Volgens de verzoekende partijen lijden hun kinderen een drievoudig nadeel. De eerste twee nadelen zijn van materiële aard, namelijk, enerzijds, de inbreuk op de vrijheid van eredienst en van onderwijs voor de kinderen die, wegens de bestreden decreetsbepaling, een onderwijs in Israëlitische godsdienst moeten volgen dat niet is aangepast aan hun leeftijd en aan het maturiteitsniveau dat zij hebben bereikt en, anderzijds, het feit dat hun het voordeel van de geleide activiteiten wordt ontzegd. Het derde nadeel is een moreel nadeel,
dirigés. Le troisième préjudice est moral, à savoir que parce qu'ils namelijk het feit dat de kinderen, doordat zij uit hun klassen worden
sont extraits de leur classes pour suivre les cours de religion weggehaald om de les Israëlitische godsdienst te volgen, zich
israélite, les enfants se sentent marginalisés en raison de leurs gemarginaliseerd voelen wegens hun godsdienstige overtuigingen en het
convictions religieuses et de leur appartenance à la communauté juive. feit dat ze tot de joodse gemeenschap behoren.
A.3.2. Ces préjudices justifient la suspension immédiate du décret. En A.3.2. Die nadelen verantwoorden de onmiddellijke schorsing van het
effet, ils sont personnellement encourus par les enfants des decreet. Zij worden immers persoonlijk door de kinderen van de
requérants; ils sont effectifs puisque le décret est entré en vigueur verzoekers ondergaan; zij zijn wezenlijk, vermits het decreet op 1
le 1er octobre 1998; ils sont graves et difficilement réparables. Les oktober 1998 in werking is getreden; zij zijn ernstig en moeilijk te
parties requérantes estiment d'ailleurs que la gravité de certains herstellen. De verzoekende partijen zijn bovendien van mening dat de
préjudices est telle qu'ils ne pourraient être réparés ni par ernst van bepaalde nadelen dermate groot is, dat zij niet zouden
l'annulation de la norme attaquée, ni par l'octroi de dommages et kunnen worden hersteld noch door de vernietiging van de bestreden
intérêts. norm, noch door de toekenning van schadevergoeding.
- B - - B -
La disposition en cause De bestreden bepaling
B.1. L'article 39 du décret de la Communauté française du 13 juillet B.1. Artikel 39 van het decreet van de Franse Gemeenschap van 13 juli
1998 portant organisation de l'enseignement maternel et primaire 1998 betreffende de organisatie van het gewoon kleuteronderwijs en
ordinaire et modifiant la réglementation de l'enseignement, dont les lager onderwijs en de wijziging van de onderwijswetgeving, waarvan het
alinéas 3, 2ème phrase, à 6 sont attaqués, dispose comme suit : derde lid, tweede zin, tot zesde lid worden aangevochten, bepaalt :
« Dans chaque implantation, isolée ou non, un cours de morale ou de
religion est organisé dès qu'un élève est inscrit dans un de ces cours, conformément à l'article 8 de la loi du 29 mai 1959 modifiant certaines dispositions de la législation de l'enseignement. Le cas échéant, le cours est créé ou supprimé dans le courant de l'année scolaire. Le nombre de groupes, applicable du 1er octobre au 30 septembre suivant est fixé, pour le cours le plus suivi, conformément au tableau ci-après, qui prend en compte l'ensemble des élèves de l'implantation inscrits dans ce cours le 1er octobre de l'année scolaire en cours : Nombre d'élèves Nombre de groupes « Overeenkomstig artikel 8 van de wet van 29 mei 1959 ter wijziging van bepaalde bepalingen van de onderwijswetgeving, wordt de les zedenleer of godsdienst in elke, al dan niet geïsoleerde, vestigingsplaats georganiseerd zodra een leerling zich voor één van deze lessen inschrijft. De les wordt indien nodig in de loop van het schooljaar opgericht of geschrapt. Het aantal groepen dat geldt van 1 oktober tot 30 september van het eerstvolgende schooljaar wordt voor de meest gevolgde lessen bepaald op basis van onderstaande tabel die rekening houdt met alle leerlingen van de vestigingsplaats die op 1 oktober van het lopende schooljaar voor deze les waren ingeschreven : Aantal leerlingen Aantal groepen
jusqu'à 25 élèves 1 groupe tot 25 leerlingen 1 groep
à partir de 26 élèves 2 groupes vanaf 26 leerlingen 2 groepen
à partir de 45 élèves 3 groupes vanaf 45 leerlingen 3 groepen
à partir de 72 élèves 4 groupes vanaf 72 leerlingen 4 groepen
à partir de 93 élèves 5 groupes vanaf 93 leerlingen 5 groepen
à partir de 115 élèves 6 groupes vanaf 115 leerlingen 6 groepen
à partir de 141 élèves 7 groupes vanaf 141 leerlingen 7 groepen
à partir de 164 élèves 8 groupes vanaf 164 leerlingen 8 groepen
à partir de 187 élèves 9 groupes vanaf 187 leerlingen 9 groepen
à partir de 210 élèves 10 groupes vanaf 210 leerlingen 10 groepen
à partir de 233 élèves 11 groupes vanaf 233 leerlingen 11 groepen
+ 23 élèves + 1 groupe + 23 leerlingen + 1 groep
Les cours les moins suivis comptent le même nombre de groupes que le De minst gevolgde lessen tellen hetzelfde aantal groepen als de meest
cours le plus suivi, sans pouvoir excéder un groupe par année, sauf gevolgde les, maar mogen niet meer dan één groep per jaar bedragen,
lorsque l'application du tableau de l'alinéa 2 fournit un résultat behalve indien de toepassing van de tabel van lid 2 een gunstiger
plus favorable. En outre, chaque groupe d'élèves ne peut comporter resultaat oplevert. Verder mag een groep niet minder dan 5 leerlingen
moins de 5 élèves, sauf s'il y a effectivement moins de 5 élèves qui suivent le cours. Toutefois, lorsque l'implantation compte des élèves répartis, d'une part, en première et deuxième primaires, d'autre part, en troisième, quatrième, cinquième et sixième primaires, deux groupes peuvent être organisés dans les cours les moins suivis s'il y a au moins deux groupes dans le cours le plus suivi. Le cours moins suivi est organisé par degré lorsque le cours le plus suivi compte effectivement au moins un groupe par degré. Un groupe comprend deux périodes de cours. Ces deux périodes peuvent être groupées. Lorsqu'un élève est amené à suivre un cours de morale ou de religion moins suivi qui n'est pas donné simultanément avec le cours le plus suivi, il ne peut être soustrait de son groupe classe qu'au moment des travaux dirigés visés à l'article 2, 22°, et ceux-ci ne peuvent comprendre aucune acquisition nouvelle dans les savoirs et compétences omvatten, behalve indien effectief minder dan 5 leerlingen de les volgen. Indien een vestigingsplaats leerlingen telt die enerzijds verdeeld zijn over het eerste en het tweede leerjaar lager onderwijs en anderzijds over het derde, vierde, vijfde en zesde leerjaar lager onderwijs, dan kunnen voor de minst gevolgde lessen twee groepen worden georganiseerd indien er minstens twee groepen zijn in de meest gevolgde les. De minst gevolgde les wordt per graad georganiseerd indien de meest gevolgde les effectief minstens één groep per graad telt. Een groep omvat twee lestijden. Deze twee lestijden kunnen gegroepeerd worden. Een leerling die een minder gevolgde les zedenleer of godsdienst moet volgen die niet simultaan met de meest gevolgde les gegeven wordt, kan slechts uit zijn groep-klas worden weggehaald op het ogenblik van de geleide activiteiten bedoeld in artikel 2, 22° op voorwaarde dat deze geen nieuwe verwerving inhouden van de kennis en bekwaamheden bedoeld
visés à l'article 16, § 3, du décret du 24 juillet 1997 précité. » in artikel 16, § 3 van voornoemd decreet van 24 juli 1997. »
Quant à la demande de suspension Ten aanzien van de vordering tot schorsing
B.2. Aux termes de l'article 20, 1°, de la loi spéciale du 6 janvier B.2. Naar luid van artikel 20, 1°, van de bijzondere wet van 6 januari
1989 sur la Cour d'arbitrage, deux conditions de fond doivent être 1989 op het Arbitragehof dient aan twee grondvoorwaarden te zijn
remplies pour que la suspension puisse être décidée : voldaan opdat tot schorsing kan worden besloten :
- des moyens sérieux doivent être invoqués; - de middelen die worden aangevoerd moeten ernstig zijn;
- l'exécution immédiate de la règle attaquée doit risquer de causer un - de onmiddellijke uitvoering van de bestreden maatregel moet een
préjudice grave difficilement réparable. moeilijk te herstellen ernstig nadeel kunnen berokkenen.
Les deux conditions étant cumulatives, la constatation que l'une de Daar de twee voorwaarden cumulatief zijn, leidt de vaststelling dat
ces deux conditions n'est pas remplie entraîne le rejet de la demande één van die voorwaarden niet is vervuld tot verwerping van de
de suspension. vordering tot schorsing.
Quant au préjudice grave difficilement réparable Ten aanzien van het moeilijk te herstellen ernstig nadeel
B.3.1. Les parties requérantes allèguent que l'application immédiate B.3.1. De verzoekende partijen voeren aan dat de onmiddellijke
de la disposition attaquée est de nature à leur causer un préjudice grave difficilement réparable. B.3.2. Ce préjudice serait d'abord matériel en raison du regroupement par degré pour le cours de religion israélite que suivent leurs enfants, ce cours étant suivi dans l'implantation où ils sont inscrits par moins de cinq élèves dans chaque année d'études. Il consisterait en ce que l'enseignement qui est dispensé à leurs enfants serait moins adapté à leur âge et à leur niveau de maturité, d'une part, et à ce que ces enfants perdraient le bénéfice des travaux dirigés, d'autre part. Ce préjudice serait aussi moral en raison de ce que les enfants des requérants étant extraits de leur classe pour suivre les cours de religion israélite, se sentent dès lors marginalisés en raison de leurs convictions religieuses et de leur appartenance à la communauté juive. toepassing van de bestreden bepaling van dien aard is dat zij hun een moeilijk te herstellen ernstig nadeel berokkent. B.3.2. Dat nadeel zou op de eerste plaats materieel zijn wegens de hergroepering per graad voor de les Israëlitische godsdienst die hun kinderen volgen, aangezien die les, in de vestigingsplaats waarin ze zijn ingeschreven, wordt gevolgd door minder dan vijf leerlingen in elk leerjaar. Het zou erin bestaan dat het onderwijs dat aan hun kinderen wordt verstrekt minder aangepast zou zijn aan hun leeftijd en aan hun maturiteitsniveau, enerzijds, en dat die kinderen het voordeel van de geleide activiteiten zouden verliezen, anderzijds. Dat nadeel zou ook moreel zijn wegens het feit dat, aangezien de kinderen van de verzoekers uit hun klas worden weggehaald om de lessen Israëlitische godsdienst te volgen, zij zich bijgevolg gemarginaliseerd zouden voelen wegens hun godsdienstige overtuigingen en het feit dat zij tot de joodse gemeenschap behoren.
B.4.1. En vertu de l'article 22 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 B.4.1. Krachtens artikel 22 van de bijzondere wet van 6 januari 1989
sur la Cour d'arbitrage, les parties qui demandent la suspension op het Arbitragehof, moeten de partijen die de schorsing vorderen,
doivent, pour satisfaire à la seconde condition inscrite à l'article teneinde te voldoen aan de tweede voorwaarde bedoeld in artikel 20,
20, 1°, de cette loi, exposer dans leur requête des faits concrets 1°, van die wet, in hun verzoekschrift concrete feiten uiteenzetten
démontrant que l'application de la norme litigieuse à la date de son die aantonen dat de toepassing van de bestreden norm op de datum van
entrée en vigueur risque de leur causer un préjudice grave zijn inwerkingtreding hun een moeilijk te herstellen ernstig nadeel
difficilement réparable. kan berokkenen.
B.4.2. Le préjudice invoqué tiré de ce que le regroupement par degré B.4.2. Het aangevoerde nadeel dat wordt afgeleid uit het feit dat de
de leurs enfants pour l'enseignement de la religion israélite serait hergroepering van hun kinderen per graad voor het onderwijs van de
Israëlitische godsdienst, onaangepast zou zijn aan hun leeftijd en
inadapté à leur âge et à leur niveau de maturité n'est pas maturiteitsniveau wordt niet voldoende in het verzoekschrift
suffisamment démontré dans la requête, le même type d'enseignement par aangetoond, aangezien overigens in hetzelfde type van onderwijs per
degré est d'ailleurs prévu par l'article 39 du décret pour tous les graad is voorzien in artikel 39 van het decreet voor alle
cours philosophiques dès lors qu'il y a moins de cinq élèves inscrits. levensbeschouwelijke lessen wanneer er minder dan vijf leerlingen zijn
D'ailleurs, le mode de calcul des groupes prévu par l'alinéa 2 de ingeschreven. Bovendien leidt de berekeningswijze van de groepen
l'article 39 du décret, que les parties n'attaquent pas, aboutit, dans bedoeld in het tweede lid van artikel 39 van het decreet, dat niet
door de partijen wordt aangevochten, in de vestigingsplaatsen waar de
les implantations où les élèves sont peu nombreux, à organiser les leerlingen weinig talrijk zijn, ertoe dat zelfs de door de meerderheid
cours philosophiques mêmes majoritaires dans un seul groupe pour les gevolgde levensbeschouwelijke lessen in een enkele groep voor de zes
leerjaren worden georganiseerd. Het risico op een moeilijk te
six années d'études. Le risque de préjudice grave difficilement herstellen ernstig nadeel, vereist door artikel 20, 1°, van de
réparable exigé par l'article 20, 1°, de la loi du 6 janvier 1989 sur la Cour d'arbitrage n'est pas démontré. B.5. Le préjudice selon lequel les enfants des requérants perdraient le bénéfice des travaux dirigés, à supposer qu'il soit réel, ne résulte pas de l'alinéa 6, attaqué, du décret. La Cour relève en effet que cette disposition protège les enfants qui suivent des cours de religion minoritaires puisqu'elle empêche qu'ils soient extraits de leur classe lorsque des cours de base sont dispensés. La suspension de cette disposition conduirait à priver les parties requérantes d'une protection qui n'existait pas antérieurement. bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Arbitragehof, is niet aangetoond. B.5. Het nadeel volgens hetwelk de kinderen van de verzoekers het voordeel van de geleide activiteiten zouden verliezen, in de veronderstelling dat het reëel is, vloeit niet voort uit het bestreden zesde lid van het decreet. Het Hof merkt immers op dat die bepaling, enerzijds, de kinderen beschermt die door een minderheid gevolgde godsdienstlessen bijwonen, vermits zij verhindert dat zij uit hun klas worden weggehaald wanneer basisvakken worden gegeven. De schorsing van die bepaling zou ertoe leiden dat de verzoekende partijen een bescherming zouden verliezen die voorheen niet bestond. Anderzijds, stelt het Hof vast dat de logica van het
D'autre part, la Cour constate que, dans la logique du mécanisme organisatiemechanisme van de levensbeschouwelijke lessen, ingesteld
d'organisation des cours philosophiques mis en place par le décret et door het decreet, inhoudt dat, zoals overigens is bevestigd door de
comme le confirme par ailleurs le Gouvernement de la Communauté Franse Gemeenschapsregering, wanneer de levensbeschouwelijke vakken
française, si les cours philosophiques ne sont pas tous donnés niet gelijktijdig gegeven worden, de kinderen die de door een
simultanément, pendant que les enfants d'une classe suivront les cours minderheid gevolgde godsdienstlessen bijwonen, geleide activiteiten
philosophiques majoritaires, les enfants des cours de religion moeten genieten op het ogenblik dat de andere kinderen van de klas de
minoritaires doivent bénéficier de travaux dirigés. Le préjudice lessen van de levensbeschouwelijke vakken krijgen die door de
invoqué ne pourrait résulter que d'une application incorrecte par les meerderheid worden gevolgd. Het aangevoerde nadeel zou enkel kunnen
écoles du décret attaqué, application qui échappe au contrôle de la voortvloeien uit een onjuiste toepassing door de scholen van het
aangevochten decreet, een toepassing die aan de toetsing van het Hof
Cour. ontsnapt.
B.6. Quant au préjudice moral allégué, la Cour constate que le B.6. Ten aanzien van het aangevoerde morele nadeel stelt het Hof vast
sentiment de marginalisation dont se plaignent les requérants est la dat het gevoel van marginalisering waarover de verzoekers klagen het
conséquence du choix qu'ils ont fait eux-mêmes, au nom de la liberté gevolg is van de keuze die ze zelf hebben gemaakt, in naam van de
religieuse et de la liberté d'enseignement qui leur sont reconnues par godsdienstvrijheid en de vrijheid van onderwijs die hun in de Grondwet
la Constitution, d'inscrire leurs enfants dans un cours de religion worden erkend, om hun kinderen in een door een minderheid gevolgde
minoritaire. Ils ne sauraient donc imputer à l'article 39 du décret de godsdienstles in te schrijven. Zij zouden dus niet aan artikel 39 van
la Communauté française une discrimination qu'ils auraient par contre het decreet van de Franse Gemeenschap een discriminatie kunnen
pu à juste titre faire valoir si cette disposition n'avait pas toeschrijven die zij daarentegen terecht hadden kunnen doen gelden
organisé de cours pour toutes les religions reconnues. indien die bepaling geen lessen had georganiseerd voor alle erkende
godsdiensten.
Le préjudice moral allégué ne saurait trouver son origine dans les Het aangevoerde morele nadeel kan zijn oorsprong niet vinden in de
dispositions attaquées. bestreden bepalingen.
B.7. Il résulte des considérants B.4 à B.6 que les requérants n'ont B.7. Uit de overwegingen B.4 tot B.6 volgt dat de verzoekers niet
pas démontré que l'application de la disposition attaquée risque de hebben aangetoond dat de toepassing van de bestreden bepaling hun een
leur causer un préjudice grave difficilement réparable. moeilijk te herstellen ernstig nadeel dreigt te berokkenen.
Leur demande de suspension ne satisfait donc pas à la seconde Hun vordering tot schorsing voldoet dus niet aan de tweede voorwaarde
condition prévue par l'article 20, 1°, de la loi spéciale du 6 janvier bedoeld in artikel 20, 1°, van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op
1989 sur la Cour d'arbitrage. het Arbitragehof.
La demande de suspension doit être rejetée. De vordering tot schorsing moet worden verworpen.
Par ces motifs, Om die redenen,
la Cour het Hof
rejette la demande de suspension. verwerpt de vordering tot schorsing.
Ainsi prononcé en langue française et en langue néerlandaise, Aldus uitgesproken in het Frans en het Nederlands, overeenkomstig
conformément à l'article 65 de la loi spéciale du 6 janvier 1989 sur artikel 65 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het
la Cour d'arbitrage, à l'audience publique du 30 mars 1999. Arbitragehof, op de openbare terechtzitting van 30 maart 1999.
Le greffier, Le président, De griffier, De voorzitter,
L. Potoms. M. Melchior. L. Potoms. M. Melchior.
^